En 2015, aos poucos, empezou algo novo para min, empezar a presentar cancións en directo co meu grupo. Un día fixémolo en Orio, no polideportivo da localidade. Gravárono os técnicos, pasáronmo e pareceume que era limpo. Para entón xa estaba a pensar en como traballar o próximo disco, a miña intención era facer unha colección, porque nunca o fixo. Non sabía como facer a colección e finalmente fixémola en directo en Orio. Estou comodamente en directo, os músicos son moi profesionais, están moi fiucegos e a certeza que me ofrecen tamén me axuda a vivir momentos emocionantes en directo. Sinto verdadeiramente protexido”.

Por tanto, o disco Orion zuzenean non estaba pensado de antemán.

Pois non. Moitos me dixeron: que ben soa! Os micrófonos son directos, si tivésemos a intención de converter a actuación en disco, quizais o fixemos con outros materiais, de maior potencia. Gustoume que recibise mellor o aplauso e a proximidade do público. Nese sentido, deixámolo para sempre, e que as cancións fagan o traballo.

Busco unha canción (1991, Elkar) foi o teu primeiro disco. Pronto cumprirá 30 anos. Como lembra aquela época, hoxe en día?

A verdade é que as referencias que tiña naquela época non eran as que teño na actualidade, o instrumento elixido tamén me condicionaba, pero sentía, doutra banda, que tiña ante si un mundo amplo para experimentar, iso aínda o sinto. Despois de Benito e os cantantes da súa xeración, chegaban as influencias da música celta. Ademais, sempre tiven claro que cantaría na nosa lingua, o que para algúns pode ser un límite, para outros o vemos como unha personalidade, porque a personalidade é boa en todos os ámbitos, e no mundo da arte, incluída a música, non digamos nada. Hoxe en día, as miñas referencias musicais son máis numerosas que entón. Aí sigo collendo algo dos sons ou os aires que me gustan e dando unha resposta aos meus recursos (ferramentas, voz, idioma, ideoloxía, filosofía…) en forma de canto.

Olatz Zugasti, cantante e arpista. Algo insólito na nosa casa.

Aquí algo insólito, habitual en Irlanda. Na época do disco Altabizkar/Itzaltzuko bardoari de Benito, en 1981, conseguiamos dalgunha maneira discos que chegaban de Irlanda, entre outros, de Alan Stivell. Conseguín un disco seu e quedeime fascinado. Con esa aura natural que lle daba, non tan tradicional, como se adoita ouvir en Irlanda. Era natural, de gran creatividade. El recuperou a arpa celta, o seu pai era luthier, empezou cunha arpa creada polo seu pai…

Quería aprender arpa, atopeime cunha persoa con arpa céltica e deixouma. Empecei como autodidacta, repetía a música de Stivell gravada nas casetas, dun lado para outro, ata que aprendín as súas pezas. Entón aquí non había estudos de arpa celta, pero si clásico, e así empecei no conservatorio.

Es o autor de moitas cancións do disco. É a súa parte oculta? Ou quizá non o observou.

O lado oculto? Non tanto. No escudo non, as letras estiveron como unha serpe, talvez camufladas... [sorrí]. Como até agora me dei moi poucas posibilidades de tocar en directo, é posible que as letras das cancións quedáronse no disco, que a xente non as leu; a verdade é que á xente non lle importa demasiado quen as escribiu. Agora, ao presentar as cancións en directo, pois, contas a creación da canción e quizá agora xa estean máis presentes.

Na presentación da canción Sena, criticas a lixeireza da universalidade. Preocúpache a situación deste pobo?

Non critico á universalidade, é cuestión de como se entende a universalidade. A universalidade, polo menos no noso país, enténdese como a renuncia ao noso. Non hai nada máis universal que a confesión dun mesmo, a confesión do propio pobo. Por tanto, as reivindicacións do universal son a miúdo erróneas, coma se tivesen un carácter celestial. Neste sentido, estas reivindicacións mal expostas expresan a negación do noso pobo. Con todo, tiven que escribir as letras desas cancións, é unha maneira de expresar as miñas ideas.

Xunto a Benito, dalgunha maneira, sodes defensores diso. Como senten nese rol “político”?

É o de menos como sentimos nós. Dicía político, pero unha canción non inflúe politicamente, emociona ás persoas e xera emocións, unha canción non cambia nada. Este pobo tivo a desgraza de ser ocupado por outro e correspóndelle denuncialo. Son moitas as decisións que se tomaron no ámbito internacional e, precisamente, a falta desa resposta lévame a aflorar nas cancións este tema, consciente de que as cancións non teñen capacidade para cambiar nada neste asunto.

Que cambiou desde o franquismo a esta época? O artista está obrigado a asumir ese papel?

Seguimos ocupados, pero agora co apoio dos supostos representantes políticos do pobo. A opresión dos vascos, a ocupación do noso Estado de Nabarra, é consecuencia da brutal agresión sufrida durante séculos. Nas bases destes ataques está construído o que vemos hoxe en día, ou o que non se ve. Por exemplo, na década dos 70 desenvolveuse con total normalidade a operación de estética dun réxime no que os criminais máis grandes convertéronse de súpeto en demócratas. A resposta política de Euskal Herria debía ser moi diferente. Con todo, a medida que o reivindicamos, o pobo está vivo, pero esa reivindicación esixe unha actitude, implica unha denuncia, unha denuncia da ocupación, mesmo dos que a apoian desde dentro de casa. Cada un faio desde o que lle tocou vivir, e o cantante tamén o fai, pero non ten ningunha obrigación.

É o caudal que supón buscar a canción o disco Orion Zuzenean?

Si... Lin o disco e a túa opinión sobre o disco deume que pensar. "Hai moitas palabras?", pensei. O meu pai impútamo. Quizá teña razón. Sinto un gran aprecio polas cancións sinxelas, que con poucas palabras conseguen que as cancións che “leven”, que che movan e emociónenche dunha forma ou outra, que as amo. Bo, as miñas preocupacións trouxéronme a este disco. Si, ese é o caudal.

Entre outras cousas, velaquí as palabras da canción Mezularia: “Esta melodía da noite, escrita coma se fose unha mensaxe, chégame da túa man”. Quen está detrás da canción?

Detrás das palabras está a miña filla. Nin sequera sábeo... Ela púxose a aprender a tocar o piano, pero non lle gustaba demasiado. Ao cabo dun intre dixen: “Non toques máis, déixao”. E ao cabo dalgún tempo empezou a tocar pola súa conta. Non tardou en tocar a Nocturna de Chopin, coma se estivese obsesionada, axiña que como se liberou da presión. Entendino como unha mensaxe: a persoa vén coa mente necesaria para avanzar na vida e ten que atopar o camiño e os recursos por si mesma, tomando decisións libremente.

“No meu deixaches unha pegada moi clara...”, di tamén a canción.

“...o mensaxeiro que camiña sobre as ondas”. É gracioso, remo. Unha nai recibe moito dos seus fillos.

O seu pai e a súa nai, filla de músicos coñecidos, non lle resultaría fácil abrirse camiño.

Si, tivo a súa pelexa, pero el non mostra esa diferenza, de momento está connosco, el verá o camiño percorrido, desgarrado…

Que é Gratxina na túa actividade musical?

Desenvolvémonos mellor na música que en ningún outro ámbito. Si non, somos dous volcáns… Gratxina deixou a música ao carón, non do todo, nun segundo plano. Cando sentiu libre das tarefas dos seus estudos, empezou a traballar de novo pola súa conta, tocando as cancións que lle gustaban. Permaneceu en silencio, ata que de súpeto lle dixen que necesitaba un teclista. Comprendín que pronto se apoderaban dos acordes e das secuencias, que o coro podía facer até tocalos. Está a gusto.

Filla, ti es ti mesmo. Itxaro Borda e Henriette Aire son algunhas das letras que escribiron no disco. O disco ten aire de muller...

Pero os textos non os elixín porque son mulleres, senón porque son moi axeitados para que eu poida cantar. Esa é a razón.

Que opina do feminismo?

A pregunta ten un carácter político e tratarei de dar a resposta en clave política. Non podes facer fronte ás cuestións sociais dun Estado ou de ámbito internacional, si o teu Estado, a túa nación está ocupada: por esa razón as feministas (obreiras, empresarios, educadores, lingüistas, músicos…) non poden reivindicar ao seu Estado un cambio de leis, porque o imperialismo lle quitou o dereito á independencia internacional do seu país, o dereito fundamental e o anterior a todos os demais dereitos. Noutras palabras, as feministas do pobo okupa son as opresoras das feministas do pobo ocupado. No Congreso e no Goberno de España hai feministas: A Euskal Herria néganlle e violan o seu dereito á autodeterminación, néganlle o mesmo carácter, xa que son tamén imperialistas as feministas. Entón, a quen a reivindicación? Non estou a xogar a nada en absoluto. Si actúo, queira ou non, a mellorar as políticas do ocupante, estou a lexitimar a ocupación.

Es seguidor do irlandés Brendan Graham, a súa influencia é evidente na túa carreira. É vostede amante da música celta. Con todo, o disco ten outros ritmos e melodías. Sempre estás a buscar estilos.

A miña canción non estivo ligada a un só estilo, hai pinceladas de aquí e de alá… Nunha época, cando fixen o programa Kantaita de Euskadi Irratia, déronme moito as chamadas músicas do Mundo. Aprendín moito desas melodías e culturas, dos pobos, algúns que non aparecen no mundo. Recibín, por suposto, influencia sobre eles. Tamén me gustan Bob Dylan, Suzanne Veiga, Judy Collins ou Leonard Cohen, entre outros.

Con Benito levas 40 anos traballando, tamén pola túa conta. Pensaches algunha vez que sen el serías un músico diferente? Que che deu Benito? Quitouche algo?

Busco unha canción cando fixen o disco –xa facía tempo con Benito– fixen dúas actuacións, unha en Getxo Folk e outra no Teatro Principal de San Sebastián. Nada máis. Xa me marchou con ela, ela estaba firme e forte. O meu non víao tan fácil e deixei de lado os directos; non me atopaba ben. Foi asunto meu, a decisión que tomei. Sentín que me faltaba honradez, non sei si é así, como dicilo... Estaba demasiado á luz, naquel momento fíxenme moi coñecido, e non me puña comodamente no escenario –no meu nome–, coma se tivese que mostrar “o que non son”. Non puiden tomarlle a medida. Recordo que unha vez as miñas actuacións e as súas foron coincidentes, para min era unha prioridade o traballo que facía con el, porque o facía moi a gusto. Sentía que facía unha achega, que Benito tiña en conta as miñas achegas. Entón, que quitar? Nada. Se tomase unha decisión diferente, desenvolvería algo máis na miña carreira... Estou satisfeito coa decisión que tomei. Agora sinto que é o momento de actuar máis pola miña conta.

Benito Lertxundi traballou na produción do teu último disco, pero ao fondo.

No directo, o cantante foi o gran oínte da canción, e despois fixo a produción. Díxome que estaba ben e que había que levalo ao disco. En todo o meu percorrido non quixen utilizar a presenza de Benito. A el pídenlle moitos músicos participar nos seus discos. Eu non quixen “caer” niso. Fixen o meu percorrido, con todas as miñas incidencias e consecuencias. Sempre pensamos que cada un ten que defender o seu. Sen estar el no disco, tamén trouxen as súas letras e algunhas cancións.

Coñeces os pobos de Hernani e Orio. Cal é a diferenza? Que contraste?

Terrible. En poucos quilómetros hai un gran contraste. Cando me puxen en contacto con Benito, antes de volver, díxenlle: “Un pobo mariño, un pescador... non só da costa. Para unha hernaniarra, polo menos para min, atopar esa cultura foi exótico”. De feito, existe un Club de Remo de elite, o ambiente que se crea en torno ao remo é extraordinario. Unha cultura especial.

Unha tarde de inverno é unha bonita historia da canción. Sucedido en Hernani. Cando un arpista, vostede mesmo, atopábase con outro arpista.

Si [risas...]. Estou a ver a aquel raparigo. Dous homes entraron na porta da casa, un deles moi basto, o outro moi doce, con aspecto de vida e de música, e quixo saber como se toca a arpa. Sorprendeume ela e sorprendeume.

Coñeceremos algunha vez a obra de Olatz Zugasti & Benito Lertxundi bikoa?

Nós non buscamos o camiño por diante. Esta opción crearase si chegou o momento. Non dicimos “isto farémolo…”. Non somos dese criterio. Nas miñas actuacións en directo empecei a dar concertos na cidade de Marruz olak do disco Ulu zolia de Benito. Ten background ou fondo en Hernani. El creou a música e eu púxenlle a letra. Así saíu, quen o sabe despois?