Andoni Urrestarazu Landazabal naceu na localidade de Araia o 16 de xullo de 1902 e faleceu en Vitoria o 21 de novembro de 1993. Xa se cumpriron 31 anos e creo que é o momento de recoñecer o seu nome e ser, xa que non se coñece ben o legado que deixou. Umandi utilizou o nome dunha montaña do seu pobo para asinar os seus escritos. “O meu nome estaba no ficheiro da policía e non era posible publicar a gramática co meu nome”.

Tras varios anos en París e Baiona, Miren Terese regresou a Vitoria a casa da súa irmá, que sempre fora a súa amiga e compañeira. Gramática vasca “Na vida quíxenme de verdade á miña irmá predilecta” escribiu Umandi. Os irmáns naceron en casas castellanoparlantes, pero pronto se deron conta das raíces vascas dos seus pobos e uníronse ao ensino do eúscaro.

“A resurrección da nosa lingua preocupáballe de verdade. Sabía sementar. O seu soño é ter un Euzkalerria”, escribiu a súa irmá. Con todo, a necesidade do ensino en eúscaro, destinada a pensar en eúscaro e a actuar en eúscaro, levou a cabo a súa vida. Nun preámbulo da súa obra sinala que a lingua e o pobo están cosido, polo que o principal labor de todos os vascos debe ser o de falar, aprender, enxalzar e difundir en eúscaro.

En 1955 escribiu Gramática Vasca, un método para aprender e ensinar eúscaro. Cando Umandi regresou do exilio a Vitoria-Gasteiz, este libro foi dirixido por alumnos ilustre e significativos (José Ángel Corda, alcalde de Vitoria; Salvador Espriú, escritor catalán; Sánchez Carrión, lingüista; Jesús Zubiaga, director da Fundación Sancho O Sabio; Izaskun Arrue andereño...).

Estudou e escribiu en eúscaro até a súa morte. No prólogo á novela Gentza Bearean escribiu: “A maneira en que o meu estómago cose fixo foi un ericya, ou camiñar coa raqueta do que poden ser á mesa, bailando nas actitudes de todos os nosos eucaliptos, todos meus e de todos; e por todo iso, xustamente, para a unidade que poida ser adecuada, crendo que todos eles tivéronse en conta e foron utilizados”.

Os seus escritos son os seguintes: Gramática Vasca (1955), Gramática Vasca, Modismos Vocabularios - Clave de Temas (1959), Deberes Vascos (1977), Dicionario da Alta Costura (1985), Evanxeo de Euskadi (1985), Igrexa de Euzkal (1989), Dicionario da Alta Lingua Vasca.

Miren Teres, tras deter ao seu irmán, encarceralo, envialo a Huesca e finalmente fuxir cara ao norte atravesando o río Bidasoa (1951), colleu a testemuña de Andoni e continuou impartindo clases de eúscaro na súa casa na rúa San Antonio de Vitoria. Tamén se dedicou a sementar a semente das ikastolas, exemplo diso é o de axudar á señorita Izaskun Arrue na súa formación e dar a oportunidade de coñecer a actividade de Elbira Zipitria en Donostia. Miren Terese tamén se dedicou ás tarefas financeiras, recibindo o diñeiro por parte dos seus pais e colaboradores. Amaba o eúscaro popular e durante toda a súa vida traballou a favor do eúscaro.

A testemuña de Andoni e Miren Terese foi a xeración de pais e nais que nos anos setenta fundaron as ikastolas en Álava e en 1975 fundáronse dúas ikastolas que levarán o seu nome en Vitoria-Gasteiz (actual colexio público Umandi) e no seu pobo en 1976 a ikastola Andoni Urrestarazu “Umandi”, actualmente Araia Herri Eskola. A valentía destes pais foi fundamental, non sabían si os nenos ían ter titulación, que ía pasar con eles, pero apostaron por que o futuro fóra en eúscaro.

Na revitalización do eúscaro necesítanse as mans e as bocas de todos, pronto teremos o Día Internacional do Eúscaro e despois do outono o inverno, e despois do inverno o Euskaraldia, unha oportunidade única para vivir, gozar, utilizar e seguir aprendendo.

Iñaki Jauregi Beitia “Jaltzo”