A súa filla aprende a tocar o ukelele. Unha vez actuou coas notas de Somewhere over the rainbow. O autor desta versión era Israel Kamakawiwo?ole. Como vedes, o apelido do señor Israel é bastante especial para nós. Tan especial que “Cira, isto non é un apelido inglés, quizá detrás deste apelido haxa algunha historia que che interese”, pensei. E si, parece que as miñas intuicións ás veces son correctas.

Israel é un hawaiano do 'Kamakawaiwo' e a súa vida é un bo exemplo para observar as traxectorias dos hawaianos orixinais. A súa nai era a xerente da discoteca Wakiki, o seu pai era o porteiro, e dirixía o camión de saneamento na base militar estadounidense, o famoso Pearl Harbor. Con música de Kamakawaiwo, formou parte do renacemento cultural hawaiano dos anos 60 e 70. Mestura estilos contemporáneos e tradicionais, con gran prestixio en Hawai e Estados Unidos. Foi defensor dos dereitos dos hawaianos e impulsou a independencia do país. Morreu moi novo, aos 38 anos. Isto tamén é moi típico en Hawai; os hawaianos orixinais teñen menos esperanza de vida que os brancos porque son cidadáns secundarios na súa propia illa.

Pero para comprender mellor esta pequena biografía temos que falar do colonialismo sufrido por Hawai. Hai uns anos non sabía moito de Hawai, un paraíso para os turistas, que tiña unha estreita relación con Estados Unidos. Pouco despois souben que o ukelele é o seu instrumento típico, que a famosa base militar Pearl Harbor está situada nesas illas e, ah!, a primeira parte do nome de Wikipedia, a palabra wiki, significa “rápido” na linguaxe hawaiano. E claro que son inventores do surf. Con todo, nos últimos anos souben outras cousas. Cando empecei a interesarme pola loita dos indíxenas americanos polas súas linguas, Hawai empeza a aparecer. Aprendín que para os indíxenas americanos a loita polo idioma dos hawaianos é un exemplo. Debo confesarvos que a miña primeira reacción foi “Ah! Pero aínda hai indíxenas en Hawai? Non están totalmente asimilados? Teñen unha linguaxe propia?”.

Vouvos a contar o apreso sobre o pobo de Israel Kamakawaiwo. Os hawaianos estaban organizados como reinos pero desde a chegada dos ingleses, aínda que con certa autonomía, sempre estiveron baixo a influencia dos ingleses e/ou estadounidenses. En 1893, a raíña Lili'oukalani quixo pór en marcha unha serie de reformas para lograr a autonomía do arquipélago, pero o exército americano irrompeu e quitou á raíña. Alí detivéronse os soldados e alí continuaron até os nosos días. A raíña, que foi destronada, converteuse nun símbolo para os independentistas hawaianos.

A partir de 1893, por tanto, estas illas foron territorios anexionados a Estados Unidos, sen autonomía política durante moitos anos, ata que, grazas ao esforzo e á loita dos nativos, en 1959, concedéuselle a mesma categoría que o resto de estados que compoñen EEUU. Creo que iso trouxo cousas malas e boas. A diferenza é que, a partir de entón, o destino turístico converteuse nunha meta importantísima que afectou seriamente á saúde ecolóxica e económica do arquipélago. A verdade é que sen ser Estado quizais fose peor. En calquera caso, o certo é que hoxe en día as empresas turísticas tratan aos seus nativos como cidadáns secundarios: os turistas son os novos reis. O bo de ter un Estado é que están a utilizar todas as físgoas que lles deixan EE.UU. e que conseguiron, por exemplo, que a súa lingua oficial sexa a súa lingua. É o único estado de EEUU que ademais do inglés ten outra lingua oficial.

Isto permitiulles abrir escolas en lingua propia e ter unha universidade, polo que se pode dicir que están a dar forma á intelixencia e á vontade de saír adiante. Pero son poucos, moi poucos, e a lingua está a piques de morrer. En 2016 eran 18.610 falantes. Nun bonito artigo de National Geographic líase a seguinte expresión do profesor da universidade N. Ha'alilio Solomon: "Necesítanse uns 100.000 falantes para que a lingua teña a seguridade da súa supervivencia. Trátase de ser unha persoa suficiente que transmita a lingua á seguinte xeración para que os fillos a utilicen entre eles e en todos os ámbitos da vida, para expresar todos os pensamentos, necesidades e desexos". É dicir, 81.390 falantes máis, hai moito traballo por facer. Tamén saben que sen iso non teñen futuro. A través da linguaxe refórzase a identidade, e grazas a unha forte identidade, virán a valentía e as ganas de defender a súa terra.

Non hai outra fórmula máxica e os seus habitantes téñeno claro. Evidentemente, ás escolas hawaianas non só van as da "etnia hawaiana", senón que as portas destas escolas están abertas, despois da conquista de Europa, aos cidadáns que foron chegando ás illas e ampliaron a bolsa poboacional dos cidadáns secundarios e, en xeral, a todos aqueles que queren formar parte de algo bonito. Queren converter este territorio nun país mellor, e danse conta de que isto non é posible si réndese fronte ao inglés, sen recuperar a dignidade cultural.