Este ano cúmprese o 51 aniversario da proclamación polas Nacións Unidas do Día Internacional dos Dereitos Humanos o 10 de decembro. Esta data cobrou importancia en Euskal Herria e desde o Observatorio de Dereitos Humanos de Euskal Herria queremos ofrecer algúns elementos de reflexión.

Neste día internacional hai que destacar os avances en materia de dereitos das vítimas da tortura. Desde que ETA anunciou o cesamento da actividade violenta, foron desaparecendo paulatinamente as detencións incomunicadas, en aplicación da lei antiterrorista nos operativos policiais, así como a propia tortura. Constátase, por tanto, que a tortura foi unha práctica estreitamente relacionada con estas medidas e políticas.

Os primeiros pasos para o recoñecemento destas vítimas deunos o Instituto Vasco de Criminología (IVAC), a través dun informe avalado polo Protocolo de Istambul. Segundo este informe, 4.311 persoas foron torturadas na Comunidade Autónoma Vasca e 1.068 na Comunidade Foral de Navarra entre os anos 1960 e 2014. Mostra, sen dúbida, a enorme dimensión desta práctica na súa crúa, tendo en conta a toda nosa poboación. Estes números atraeron a atención do CAT (Committee Against Torture) no último estudo realizado ao Reino de España en xullo de 2023 na sede da ONU en Xenebra. A Comisión pediu entón ao Goberno español que investigue estes casos, pero a día de hoxe non se deu ningún paso nese sentido. Así mesmo, a xurisprudencia do Tribunal de Dereitos Humanos estableceu a inactividade investigadora sistemática nos casos de tortura con incomunicación antiterrorista. En 11 casos o Tribunal Supremo Europeo xa condenou a España por non investigar as denuncias de tortura, e iso coa aplicación dun modelo sistemático. Non investigar e, en moitas ocasións, lexitimar e enaltecer as violacións moi graves dos dereitos humanos imputables ao Estado.

Chama a atención que o Estado español atópese absolutamente parado neste tema, se aínda se ten máis en conta que el é o principal perpetrador. Pola súa banda, as institucións da CAV e Navarra aprobaron nos últimos anos as seguintes leis: Lei 12/2016, de 28 de xullo, de recoñecemento e reparación de vítimas de vulneracións de dereitos humanos no contexto da violencia de motivación política na Comunidade Autónoma do País Vasco entre 1978 e 1999, e Lei 16/2019, de 26 de marzo, de recoñecemento e reparación de vítimas derivadas de actos de motivación política provocados por grupos de extrema dereita ou funcionarios públicos, están xa dando os seus primeiros recoñecementos, un total de 461 na actualidade.

As 93 últimas declaracións foron realizadas en outubro pola Comisión Vasca e recoñecéronse vítimas de diversa índole: torturados, asasinados pola Garda Civil ou a Policía Nacional española, asasinados ou gravemente feridos polo GAL, o Batallón Vasco Español ou outros grupos parapoliciales. Un deles foi o caso de José María Larretxea Goñi, que en 1983 sufriu un intento de secuestro e lesións graves, e que foi condenado a prisión. O secuestro foi ordenado polo ex ministro de España José Barrionuevo, quen o recoñeceu nunha entrevista ofrecida ao diario O País. Ou Gurutze Iantzi, morta na comisaría da Garda Civil, poucas horas despois da súa detención e incomunicación. A explicación oficial foi "morte natural" neste último caso. Como sucedeu noutros casos.

As vítimas están a conseguir o recoñecemento, pero non podemos revelar o seu dereito á verdade. Un dereito á verdade que non só protexe á vítima, senón a toda a sociedade. Onde están os victimarios? Onde os materiais de autor? Onde o último responsable? As vítimas non poden perseguir aos seus autores porque seguen impunes cando non son recompensadas ou promovidas.

Pero, ademais, segue vixente a detención en réxime de incomunicación que se demostrou como premisa necesaria para que a tortura sexa posible, ao non derrogarse o artigo 509 da Lei de Enjuiciamiento Criminal Española que a regula.

Os avances están aí, pero é necesario acabar cos falsos relatos que xustificaron e lexitimaron os crimes contra as vítimas da violencia do Estado, acabar coas versións oficiais escondidas en informes e expedientes que agora teñen segredos e que teñen que ver a luz. Hai que traballar para que este sentido das declaracións non se deteña e sexa actualizado e adaptado, e, tal e como solicitou a propia Comisión de Valoración, abrir un novo prazo de solicitude de declaracións, incluíndo os casos de violencia ocorridos a partir do ano 1999.

O Observatorio de Dereitos Humanos constituíuse como unha "fiscalía social" para atender ás vítimas do Estado desde a premisa do dereito de todas as vítimas á verdade, reparación e xustiza.

Iratxe Urizar e Agus Hernan Ehatokia -
Observatorio dos Dereitos Humanos do País Vasco