Por que Son Krask? De onde lle vén o título?

Nos últimos anos lin decenas de casos de tortura: algúns de violencia, outros de tortura psicolóxica, de mil maneiras. Algúns testemuños definían a tortura dunha determinada maneira, mentres que outros puñan límites diferentes. Pero había un concepto que amalgamaba todo dalgunha maneira, aínda que cada un explicáseo á súa maneira: unha certa ruptura. O momento no que che crujes como persoa. Segundo as descricións que me quedaron gravadas na cabeza nos últimos cinco anos, es un boneco de porcelana que che caíches ao solo, unha cascuda que se lle rompe a pel pisada, que sentes coma se rompéseche o tronco dunha árbore… mil sentidos para dicir o mesmo.

Esa é a esencia da tortura: escoitar o teu son. Cando o torturador escoita iso, fai o seu traballo. Sabe que a partir de aí é súa: que farás o que el queira, que asinarás o que el queira. Entón, o que amálgama a tortura non é o brazo roto, o ollo magullado ou o duro interrogatorio de 48 horas, senón a procura dese krask. É destruír a personalidade da persoa para dominala.

O documental Krask Soinua parte da historia do teu pai Joxe Iriarte, para logo abordar o tema da tortura desde unha perspectiva moito máis ampla. Tiñas claro desde o principio que tiñas esa perspectiva discursiva?

Non, e deille moitas voltas desde que punto de vista tiñamos que facer esta investigación. Ao final, fíxeno tamén no anterior documental con Etxebarria: que as preguntas que me xurdiron fáganse polo espectador a través de min ou á beira de min. Hai tempo que tiña a idea de facer un documental sobre a tortura, pero tiña unha idea concreta sobre a tortura. Cando fun á presentación do proxecto tiven a sorte de que empezasen a falar doutros moitos conceptos. En casa sabía que o meu pai estivera no cárcere, que o golpearon, o que leramos no libro… pero nunca asumimos que iso foi tortura, nin eu nin el. De feito, logo deime conta de que hai moitas cousas por aí: non durmir, non saber onde estás, sempre máis ameazas, ameazas á familia… moitas cousas. Dásche conta de que iso é un manual, e que xa existía ese obxectivo, e estamos a falar do franquismo. Entón démonos conta: nós non o criamos. Si podemos sospeitar agora que a tortura ocorreu na nosa casa, cantas persoas poderían estar na mesma situación? E o máis importante: que é a tortura?

Fun a ver a Paco Etxeberria, Olatz Retegi, para entender como se levou a cabo a investigación. Tamén fun a ver a Olatz Barrenetxea para que me dea unha explicación psicolóxica. De paso, tamén tentaremos buscar a nivel internacional que é o que amálgama a tortura. É un punto de partida para que o espectador poida realizar esta viaxe.

Cal foi a principal motivación para facer o documental, ademais de coñecer de cerca a un torturado?

Para empezar, é raro que se diga así, pero a min a tortura pareceume unha cousa asombrosa. É unha dos meus maiores pesadelos, e creo que pode pertencer a moita xente. Ser torturado pola militancia política, sempre tiven ese medo: non tiñas que acabar coa militancia radical si algún día atópasche nun mal lugar para acabar na comisaría e que iso sucedese. Despois, unha vez que reflexionei sobre iso, fascinoume o libro A sombra da nogueira de Jon Arretxe. Sempre levaba isto na cabeza e atraíame investigar cientificamente. Que pasou? Desde que entrei nisto, ao meu ao redor aparecéronme sucesivamente os casos de tortura. Terrible. A xente que non esperabas díxome: “Se iso é tortura aquí todos somos torturados!”. Cando lles preguntaba si estiveran na comisaría respondían que si e describíanme. É realmente sorprendente: os números empezan a bailar, porque xa coñezo a algunhas persoas que saben que foron torturadas e que non están no informe. Entón, pregúntasche: [Esa cifra de 5.000] publicados polo Goberno Vasco, onde termina? Tes medo.

Comezarán a rodar a principios de 2021, pero no trailer xa hai varios testemuños significativos. Cales son os perfís que buscastes para as entrevistas?

Levamos cinco anos traballando con isto. Chegamos a ampliar moito o proxecto, e ao final démonos conta do que temos que facer como o que fixo Darwin coa evolución: Seguindo a pegada da evolución de Galápagos pódese entender como funciona a evolución en todo o mundo. Volvendo ao noso tema, aquí temos un caso moi concreto, moi investigado, que nos dá unha gran mostra ao longo do tempo. Analizando o de aquí, pódese ver o que pasa no mundo coa tortura.

Non imos ir tanto aos torturados (que imos ir), senón que é máis ben centrarnos na investigación de quen valoran que se realizou a tortura e como funciona. É dicir, tomaremos como representante a Paco Etxeberria, que é o que nos explicará na súa totalidade o proxecto de investigación, para analizar a súa creación e as cifras que transmite. Seguiremos con Olatz Retegi, que segue investigando sobre as persoas torturadas e as cifras das torturas. Trataremos de comprender como se realiza este labor de investigación. Con Olatz Barrenetxea e Miguel Ángel Navarro veremos como funciona psicoloxicamente o chamado Protocolo de Istambul, xunto aos efectos psicolóxicos da tortura tanto física como moderna. Eles explicarannos, holísticamente, como funciona. Como pasaron moitos a proba máis exixente que existe hoxe en día no mundo: Protocolo de Istambul.

Despois, si podemos, iremos a Copenhague para tomar casos e comparalos cos de todo o mundo. É o centro de rehabilitación da tortura máis importante do mundo.

Subliñaron que o fenómeno da tortura non é só un fenómeno do País Vasco, senón que tamén afecto a varios países occidentais. De onde ides chegar a esa temática tan profunda?

Tras a Segunda Guerra Mundial, créase a Organización das Nacións Unidas. Nela hai un certo consenso coa filosofía de Auschwitz e logo coa filosofía dos dereitos humanos. Entón, os que se chaman “sociedade progresista” deciden escribir unha carta de dereitos humanos. Nel determínase a tortura entre cousas que non se poden facer. Que pasa? Iso está moi ben na posguerra, pero logo en todos os estados acendéronse conflitos. Si se tortura como se facía antes, quedan marcas. Entón, elixen utilizar o medo e danse conta de que é moito máis eficaz. A partir de aí hai unha escalada en todo o mundo. O que temos en Euskal Herria é, á fin e ao cabo, unha pequena mostra dese proceso xeral. Nunha sociedade que comeza polo franquismo e pasa a unha hipotética democracia, a evolución vese claramente comparada co exemplo de Darwin.

Que peculiaridades tivo o uso da tortura en Euskal Herria?

A tortura está a aplicarse internacionalmente contra calquera movemento sindical, ecoloxista, e en xeral, contra calquera movemento que se pretenda esnaquizar. Aquí estivo claro que houbo algúns movementos, máis focalizados ultimamente no nacionalismo de esquerdas. Con todo, non son os únicos, moitos dos que sufriron torturas non tiñan nada que ver co nacionalismo na década dos 80. Entón, hei visto que é máis a guerra sucia que utiliza o Estado contra os movementos que poden destruír o status quo.

Que percibistes da práctica que se transformou cos anos?

Esa é unha das cousas que se verán ao longo do documental. Como aínda non o fixemos, referímonos ás sospeitas. Pero habemos visto que a tortura psicolóxica ha aumentado e a física diminuíu. Hai menos casos como o de Unai Romano. Pero iso está a causar á vez consecuencias psicolóxicas moito máis graves, sobre todo polo difícil que é medilo e polo que non sabemos.

A partir do 8 de outubro poredes en marcha a campaña de crowdfounding para financiar a produción. Cal é o orzamento que necesitades e para que esperades conseguir?

Si nós non contamos ninguén o contará. A lema da nosa campaña será “Cóntanos”, e gustaríame deixalo claro. De feito, hai outras historias que hai que ter, como Patria. A existencia destas versións é saudable como sociedade, pero teñen unha protección específica. Nós agora mesmo queremos garantir a realización deste proxecto, e o mínimo que necesitamos é de 10.000 euros. O óptimo, para facelo máis tranquilo, sería de 30.000 euros. Todo o que se quere dar a partir de aí, xa se sabe o que custa facer algo en formato audiovisual. Por tanto, o tope está case no ceo, porque canto máis recursos teñamos máis dignificaremos.

En canto á data, agora veremos que tipo de acollida popular ten. Eu creo que si o pobo responde rápido e rápido animarase a máis xente. Temos 40 días para conseguir o mínimo, pero espero que o consiga moito máis rápido e que sexa óptimo na mesma data. Despois, si é superior, mellor.

Ademais, a Deputación Foral de Gipuzkoa decidiu duplicar o importe das axudas públicas, é dicir, por cada euro investido destinarase outro máis a este fin.

Que acollida esperades para o documental?

Este non é un documental dirixido nin a convencidos nin a ningún sector político en concreto. Está dirixido a calquera persoa que crea nos dereitos humanos. Sería o meu soño chegar a eles. De feito, este debate, como se adoita dicir en moitas ocasións, ocórrelles a algúns, pero mentres non me pase a min, é peor. É unha base que debe entrar nos nosos principios: si estás a favor dos dereitos humanos, debes estar en contra da tortura. Logo, si non estás de acordo con todo o que se di, polo menos tes que falar disto. Adóitase dicir que hai dous tipos de persoas que non creen e non queren crer.