O vestir de branco foi unha tradición que se foi estendendo sobre todo a partir dos anos 80, xa que non hai máis que mirar as fotos de hai corenta anos para darse conta de que ninguén ía vestido de branco. Hoxe, con todo, converteuse no uniforme indispensable para a festa desde Cortes até Baiona, tamén en Huesca e Teruel!

Hoxe todo o mundo sabe que a idea a tiveron os mozos da pena O Catavento da rúa Jarauta en 1931, probablemente porque eran pintores, e de paso, no canto de fregar a man as manchas de viño, poderían limpalas directamente con lejía. Non foron moitos os que lles seguiron ao principio, pero acabaron tendo un gran éxito.

Quizá o que non é tan coñecido é o que lles ocorreu a aqueles mozos despois de que Mola golpeáselles en Pamplona.

Polo menos dous deles, Honorino Arteta (anarquista da CNT) e José Zapatero Barea (albanel do PCE) foron encarcerados no cárcere de Pamplona, e o 23 de agosto de 1936, xunto coa procesión de Santa María a Real que conducía o bispo Olaechea, foron trasladados ás Bardenas con outros 50 presos, onde foron falanxistas e requiristas.

En canto comprenderon que ían ser fusilados, ambos se precipitaron. Zapatero foi rapidamente derrubado, pero só foi alcanzado por un disparo na perna Arteta e tras unha terrible fuxida polo río Aragón, a fronteira pasou e salvouse. Con todo, non se acabou aquí a crueldade que tiveran que sufrir.

Á nai de José Zapatero, Estanisláa, un ancián de 70 anos, cortáronlle o pelo e utilizárono ao longo da cidade entre pedradas e insultos. Despois de asasinar ao seu fillo, recibiu ademais unha carta na que aínda chamaba ao mozo ao servizo militar. A familia consideraba que se trataba doutra humillación por parte dos autores do golpe, pero o seu irmán tivo que acudir á Comandancia para informarlles do fusilamento de José Valcarderán. “Ante estas palabras, o tenente coronel Oyaga levantouse dun salto e (…) acesa de rabia, gritoulle: Saia vostede antes de que se arrepentiu diso e enviouno ao cárcere. Na España de Franco non se fusilla a ninguén, o que falta aquí desapareceu!”.

Oitenta anos máis tarde, en San Fermín pódese vestir de branco e é unha das actividades non políticas. E, con todo, hoxe debería ter un significado claro, como homenaxe a aqueles partidarios das repúblicas xuvenís, para denunciar que Mola e os requetés asasinaron a miles en Navarra.

Pola contra, o branco puro converteuse nun símbolo do Alta Pamplona, contrario á improvisación, que fai fronte a unha esmorga repugnante… Esta actitude reforzouse durante os longos anos do barcinismo, até o punto de facer inaceptable que non acuda en branco aos actos oficiais; mesmo se expuxo impedir que a alcaldesa de Barcina, que non ía en branco, participe no peche. Doutra banda, nunha resposta simétrica e típica, cada vez son máis os pamploneses que se negan a vestirse de branco (e van crecendo panos de cadros, botas de monte…), quizais como resposta non razoada, pero si contra o “blanquismo barcinista” dos últimos anos.

Á fin e ao cabo, a vestimenta branca foi rexeitada como símbolo antirrepresivo, como símbolo da clase obreira (como o eran os precursores da pena Catavento), e converteuse en ornamento do beautiful people de Pamplona, un fenómeno que sucedeu inconscientemente, pero cun profundo significado político e sociolóxico».

Arriba traducimos ao euskera a pasaxe “Navarra 1936: Vítimas sen verdugos?”, que atoparedes no libro “O corralito foral” de Iván Giménez (Pamiela, 2015) e que nós recollemos do blog da editorial navarra. Desta maneira quíxose homenaxear aos membros represaliados da pena O Catavento, que este ano foron derrubados polos sucesores dos pioneiros en vestirse de festa branquivermella. Hurra!

. * No blog de Pamiela, ademais, Honorino Arteta, membro da pena O Catavento, relata de primeira man a fuga que cometeu cando estaban a piques de fusilarse en Valcardera, o 23 de agosto de 1936; Galo Vierge recolle o testemuño nunha pasaxe do libro “Os culpables” (Pamiela, 2006).

Este artigo foi publicado por ZuZu e trouxémolo grazas á licenza Creative Commons.