É Delegado do Sahara en Bizkaia, Araba e Gipuzkoa. Nacido en Vila Cisneros (Sahara Occidental) o 4 de febreiro de 1959, durante o colonialismo español (a ocupación prolongouse desde 1884 até 1976), e pedindo a súa autodescripción, comeza así: «Practiquei moito activismo a favor do pobo saharauí».

Xornalista; profesor de lingua castelá nos campamentos de refuxiados saharauís (segunda lingua oficial na República Saharauí); participante na elaboración do Plan Nacional de Educación do Sahara; membro da Unión Nacional de Mulleres Saharauís e da Delegación Española da Fronte Polisario desde 1986; graduado en Tradución e Interpretación… Na actualidade, ten como prioridade os «dereitos e autodeterminación das mulleres do pobo saharauí».

O día 15 en Donibane, organizado pola Asociación Bixi-Bixi, presentou o documental ‘Sultana Jaya 558 egun ilunpean’. Que mostra o vídeo?

Trátase dunha denuncia documental de Sultana Khayaka. É Presidente da liga para a Defensa dos Dereitos Humanos nas Terras Ocupadas do Sahara, pero tamén é vítima directa; vítima da violación dos dereitos humanos en xeral e dos ataques contra as mulleres en particular, por parte do réxime marroquí e da man dos seus militares e paramilitares.

Este recompilou imaxes e evidencias no documental durante dous anos de vida da pandemia. Sitúase no pobo de Bojador [Sahara Occidental ocupado], na súa casa, onde viviu cercado baixo a escusa do virus.

Son imaxes moi duras nas que se ve claramente o acoso, a restrición da liberdade e a mobilidade, os ataques cotiáns… Tamén se derramaron líquidos enroscados e nocivos en casa, destruíronse os seus mobles, colocáronse barreiras para non saír en xanelas e portas, cortouse a subministración de auga e luz… Tamén se pode ver unha violación durante a noite, baixo a protección da escuridade. A campaña realizada polo sultán foi presentada baixo o nome de Sultana Jaya 558 días escuros.

O vídeo pretende sacar á luz esa constante vulneración dos dereitos humanos como condena aos agresores. O documental foi presentado por el en todas as charlas de repulsa, e nós, activistas, tamén temos permiso para demostralo, sempre con ese propósito.

O documental gravouse no contexto de restricións xustificadas pola pandemia. Pero Marrocos perpetuou estes recortes nos territorios ocupados.

Marrocos, desde o primeiro momento de ocupación do Sahara Occidental, chega coa intención de enterrar a terra. Como a calquera forza ocupante, agresora e invasora, interésanlle os recursos naturais da mesma, por iso explótanos ilegalmente e sen distinción. Por outra banda, o que fai é ferir o pobo saharauí, e especialmente a quen reivindican activamente os seus dereitos, como é o caso de Sultana Khaya.

Por tanto, si probaron a pandemia, pero non é a primeira vez. Moitas mulleres coñecidas, e tamén anónimas, sufriron na súa pel a violencia que exerce Marrocos sobre calquera voz que se levanta contra a ocupación.

A pandemia segue sendo inmellorable para reducir máis, se isto é posible, os dereitos e movementos dos saharauís. Os pobos dos territorios ocupados por Marrocos son cárceres ao aire libre. É o maior cárcere do mundo.

Marrocos impón un silencio mediático, a terra está totalmente pecha para xornalistas internacionais, monitores. Só en 2022, Marrocos expulsou dos territorios ocupados a máis de 170 axentes, activistas, políticos… e con total impunidade. Non hai ninguén que enxalza a voz sobre o peche que impón Marrocos nos territorios ocupados.

O pobo saharauí divídese en tres.

Efectivamente. O pobo saharauí divídese en tres, mentres que o territorio saharauí divídese en dous, unha parte ocupada por Marrocos e outra liberada e xestionada pola Fronte Polisario. Neste último, os saharauís xa construíran escolas, hospitais, centros administrativos… e os civís que vivían da agricultura ou a gandaría. Pero cando estalou a segunda fase da guerra [3 de novembro de 2020], Marrocos bombardeou todo ese territorio liberado para obrigar a todos os seus civís a volver aos campamentos de refuxiados.

Agora mesmo, máis de 45.000 saharauís que antes vivían en terras liberadas están no exilio, e a axuda humanitaria non o tiña previsto, claro. Por tanto, agora a Fronte Polisario ten que construír novos centros e ambulatorios, que consigan vivendas e recursos para todos.

Así, os cidadáns, o pobo, divídese en tres: algúns viven baixo a represión de Marrocos. Outro grupo, de máis de 200.000 persoas, vive nos campamentos de refuxiados, que desgraciadamente só pode sobrevivir grazas á axuda internacional, que son xestionados maioritariamente por mulleres saharauís, xa que a maioría dos homes atópanse na fronte de batalla. E, por último, hai unha parte mínima que vive na diáspora, principalmente en España e en Francia, porque esa poboación está fóra ou porque necesita tratamentos médicos, porque son novos que están a estudar, ou porque traballan fóra para manter ás súas familias.

Con todo, a diáspora tamén está organizada en colectivos que dalgunha maneira tentan difundir a mensaxe do seu pobo. Son sobre todo mulleres.

Porque levan máis de dous anos nesa guerra secreta.

Hai que facer esas batallas ademais da guerra militar, porque temos que facer ver ese veto imposto por Marrocos e destruír o bloqueo informativo. As grandes corporacións de medios de comunicación son tamén cómplices, non son máis que empresas e multinacionais.

En definitiva, non queren falar da guerra do Sahara, pero si da guerra de Ucraína. Por que? Porque hai unha expoliación total dos recursos naturais, onde hai unha chea de empresas implicadas no Ibex-35, e non queren que se saiba que hai unha guerra no Sahara, porque viven grazas aos negocios dos seus recursos. Porque si hai unha guerra nun territorio, non se pode facer un chamamento aberto ás empresas para que invistan nese territorio. Por iso, Marrocos inviste unha chea de diñeiro nos medios de comunicación, comprando moitos redactores para que non falen da guerra saharauí.

Con motivo do 25 de novembro deste ano, o Movemento Feminista de Euskal Herria reivindicará a ‘xustiza feminista’. As súas palabras son: «O Sahara Occidental é unha cuestión de xustiza e dereitos humanos».

A loita saharauí é inseparable da loita feminista; a loita das mulleres é un compoñente que reforza aínda máis a loita popular.

As mulleres saharauís sempre nos unimos e seguiremos denunciando a violencia que se produce contra todas as mulleres en todo o mundo. Porque nunha ou outra terra dáse esa violencia de diferente maneira, pero o agresor sempre é o mesmo; a violencia é a mesma.

No que a violencia é o pan de cada día, vostede mesmo dixo na presentación: os nenos manteñen a ilusión.

E iso é en gran medida grazas ás mulleres. A loita do pobo saharauí é tamén unha loita pola identidade. Nós, como pobo, temos enormes diferenzas con Marrocos, e Marrocos, impondo a súa presenza colonial, trata de destruílas. Só vendo as diferenzas do pobo saharauí con Marrocos obteremos argumentos para reclamar o noso lexítimo dereito á independencia.

Este traballo entendémolo aínda mellor as mulleres. Porque ademais de loitar polos nosos dereitos e liberdades, loitamos por manter e reforzar a nosa identidade. Hai moitos prexuízos en Europa Occidental, cren que as mulleres saharauís temos agora estes dereitos porque estamos nun proceso de liberación e os nosos homes necesítannos para axudarnos no camiño da liberdade. Pero a realidade é outra. Isto vénnos da nosa cultura, do noso carácter nómade, e por iso precisamente queremos apoialo.

No pobo saharauí, as mulleres temos unha presenza moi destacada, o que prexudica aos países da nosa contorna, que sempre dominaron ás súas mulleres baixo unha interpretación estrita do Islam. As mulleres marroquís están dominadas. Por iso, o 64% deles son analfabetos e utilízanos para os traballos máis duros, sen liberdade.

Dixo que as mulleres saharauís son, na súa contorna, as únicas realmente libres.

Nos nosos usos e códigos sociais as mulleres sempre foron libres, poden divorciarse tantas veces como queiran, sempre teñen a tutela dos seus fillos. Esa é a cultura saharauí, pura, na que educamos as nosas xeracións. Por iso, a presenza das mulleres maiores na loita pola liberación é maior que a das novas, ben porque moitos mozos naceron no exilio ou no contexto da dominación marroquí. Por iso tamén nos preocupa moito o exilio, canto máis se alargue e a ocupación, máis se debilitará a cultura saharauí paritaria.

Niso creo que a cultura saharauí ten unha gran similitude co vasco, porque as mulleres teñen un papel fundamental nese arraigamento identitario.

A loita de Sultana Khaya en casa e fóra

Sultana Sidi Brahim Khaya (Bojador, Sahara Occidental, 1979) é activista polo dereito á autodeterminación e independencia no Sahara Occidental.

Ao falar del, e para explicar quen é, o termo que Jadiyetu O Moht tomou nas súas primeiras palabras é «a muller saharauí». Séguelle Presidente da liga para a Defensa dos Dereitos Humanos en terras ocupadas e Presidente da liga contra a Expoliación Ilegal de Recursos Naturais.

Desde os 17 anos loita contra a ocupación marroquí. Tanto el como a súa nai e a súa irmá.

En 2019, cando estalou a segunda fase da guerra de liberación, Marrocos rompeu a tregua en España en tratamento médico e decidiu volver ao seu país de orixe.

De volta, no aeroporto, foi descuberto polos marroquís. Fixéronlle un «recoñecemento profundo», espíndoo, para afirmar que non levaba cámara, para non poder documentar as violacións dos dereitos humanos que se dan nos territorios ocupados. A partir dese momento, os militares marroquís foron encarcerados na súa casa. Dous intentos de asasinato, segundo explica a representante de Euskadi, lograron sobrevivir. Mesmo: «Tentaron derrubar a súa casa utilizando un camión xigante».

Ante iso, organizacións internacionais chamaron á axuda e conseguiron que algúns activistas entrasen na súa casa en plena pandemia, onde permaneceron máis de tres meses para protexerse.

Grazas á presión internacional conseguiuse que Marrocos autorizase ao activista para saír do país e facer un exame médico, o que permitiu a Khaya facer unha denuncia internacional sobre o documental.