“Houston, temos un problema!”

Bo, dicir que temos un único problema, como as cousas están, pode ser unha temeridade, pero esta vez quero centrarme nun asunto que nos preocupa e aféctanos internamente, a saúde mental.

Historicamente o sufrimento tivo un significado e un sentido profundo. Era un sinal que nos falaba de que algo funcionaba mal, púñanos de face á contorna, buscando a orixe estrutural do noso malestar, e esa evolución das causas do sufrimento podía converterse no punto de partida que nos activaba para loitar colectivamente.

O neoliberalismo revolucionouno. A partir de 1980 dáse unha nova interpretación do sufrimento, despolitizando totalmente o noso malestar e converténdoo nunha oportunidade de comercio en beneficio dos obxectivos económicos:

– O sufrimento relacionouse coas orixes individuais: o que hai que cambiar non é o sistema, es ti.

– Relacionouse o benestar individual co consumismo.

– Hanse medicalizado actitudes e sentimentos que pretenden cuestionar ou modificar o statu quo.

– O sufrimento converteuse nunha oportunidade de negocio.

A ideoloxía da saúde mental a favor da economía non só transformou a actividade neste campo, senón tamén a actitude psicolóxica de toda unha xeración. Polo menos iso é o que di o profesor británico da universidade James Davies: “Sedados. Como o capitalismo moderno xestou a crise de saúde mental” (2022, Capitán Swing).

Non atopas sentido ao traballo que realizas? Debes aprender a desenvolver o pensamento positivo; libros de autoaxuda tori. Estás en paro e non atopas emprego? Tes que cambiar esa actitude mental inadecuada, traballar a psicoloxía positiva, ti podes! Que os nenos pasan unha mala época na escola? Canto máis novo diagnostíquese e comece a tomar os psicofármacos correspondentes, mellor…

Davies fai unha interesante comparación entre a tendencia do endebedamento e o consumo de psicofármacos desde 1980. Ambos crecen e soben, pero nin un nin outro melloran a nosa vida, afirman que son unha forma de ocultar os problemas estruturais que ten a nosa sociedade.

“O uso de psicofármacos xeneralizouse, non porque sexan os máis seguros, beneficiosos e eficaces, senón porque os servizos públicos non contan co financiamento necesario. Esta dirección foi imposta polo neoliberalismo. Prevaleceu o enfoque de intereses farmacéuticos e psiquiátricos moi poderosos; o uso de psicofármacos e o enfoque cognitivo conductual situaron o problema entre os nosos oídos”.

A psicoterapia non tiña por que ser así. Non tiña por que despolitizar e medicalizar o sufrimento das persoas. De feito, nas boas mans, a psicoterapia podía ser útil para a concienciación e a crítica sociopolítica. Pero a saúde da economía primouse sobre a saúde das persoas.

Si non respondemos ás nosas necesidades básicas (seguridade física e económica, vinculación afectiva, realización persoal, realización dun traballo significativo. recibir un trato igualitario e ser respectado) teremos un escaso benestar. O consumismo non só non é útil para solucionar este malestar, senón que tamén é prexudicial porque nos afasta do que realmente enriquecerían a nosa vida.

Cando un grupo comprende e toma conciencia das causas dos seus problemas, a acción social e política faise posible. O enfoke medicalizada, con todo, disolve a experiencia colectiva, extraendo o noso malestar de orixe social e compartida, aplicándoo a disfuncións que se sitúan no eu individual. As tribos políticas convértense en tribos de diagnóstico porque empezamos a identificarnos cun grupo relacionado cunha determinada enfermidade mental. O noso sufrimento queda desactivado politicamente. A énfase ponse no eu individual, en lugar de na reforma social, e as terapias individualistas acentúano.

En palabras de Davies, “a maioría das enfermidades mentais teñen orixes psicosociais. Isto non significa que poidamos reducir todas as causas das enfermidades mentais á desigualdade ou a calquera outro factor social concreto. Non se pode dicir que a nosa bioloxía non inflúe na nosa vida social e psicolóxica. Significa que os determinantes sociais deben ocupar un lugar central na interpretación e xestión do noso sufrimento mental. Por iso debemos situar ao mundo e todo o que ocorre nel no centro do noso traballo. Isto esixe políticas sociais mentalmente saudables. Debemos garantir que todas as nosas intervencións incorporen unha perspectiva sociolóxica. Como di Michael Marmota, un dos profesores máis ilustre de saúde pública do Reino Unido: "Temos que construír unha sociedade baseada nos principios de xustiza social que reduza as desigualdades de ingresos e riqueza, e que constrúa unha economía do benestar no centro da estratexia do goberno, substituíndo os intereses económicos cegos polo benestar e a saúde".

James Davies destaca no seu libro as palabras do psiquiatra lituano Dainius P?nivel (relator especial para o dereito á saúde física e mental da ONU de 2014 a 2020). De feito, cando aos psicólogos pregúntaselles que está a fallar, o 90% di que o problema é falta de recursos. Dainius P?nivel, con todo, afirma que o principal problema non é a falta de recursos, senón a correcta reorientación do gasto para abordar as causas sociais do malestar e pór en práctica intervencións psicolóxicas e sociais eficaces.

En palabras de P?nivel, as políticas de austeridade implantadas desde 2008 acentuaron os factores que empeoran a saúde mental: fragmentación social, desigualdades e illamento social. Si os gobernos non se opoñen a estes determinantes sociais do sufrimento, aumentan os tratamentos biomédicos e individualistas, os malos resultados en saúde mental agravaranse.

O relator da ONU ten a súa receita para mellorar as cousas: políticas que abordarán as raíces sociais do sufrimento, un sistema fiscal máis xusto, máis sindicalización dos traballadores, mellores prestacións sociais, máis protección comunitaria e redución de desigualdades e exclusión social. “Debemos centrarnos nas relacións, non no cerebro: reunir á xente, desmedicarizar o malestar e abordar as causas sociais e ambientais problemáticas”.

A lectura do libro pon de manifesto que o problema da saúde mental é unha estratexia win-win-win para o capital: non só se producen as condicións que provocan o malestar (individualismo, consumismo, despolitización), senón que se enriquecen con remedios medicalizados e a resposta colectiva co enloquecimiento. Ao final é certo que o único problema que temos é o capitalismo con todos os seus apelidos.

Unai Oñederra