Sendo o oso unha fonte de polémica, por que o elixiu como tema para escribir a memoria?

Fai dous ou tres anos que os osos eslovenos foron reintroducidos, seguro que a situación non é fácil, pero desde o principio quería investigar culturalmente o oso. Non quería meterme nestes conflitos ou tensións de agora, ese non era o obxectivo; cada un ten as súas ideas, e como eu estou bastante cerca do mundo da agricultura por parte do meu avó… Quedeime no século XX, abandonei as historias de oso que había antes, polo si ou polo non…

Como digo no libro, vin unha pregunta fai dúas ou tres anos no xogo: como chaman os santagraztarras ao oso? E a resposta era “aitañi”. Desde entón, interesábame saber por que lle chamaban así, pero sen habelo asimilado… Logo descubrín a tese do americano Roslyn Franck, que facía conexións co oso como o noso antepasado e con algúns pobos de Sardeinia. Como o ano pasado tiña que facer unha memoria, mentres buscaba o tema, volveu xurdir a idea do oso. Vía que nas escolas menciónase pouco ao oso, vendo que moitas historias sobre o oso son traducións. Os documentos ou textos de orixe vasca non se adaptan tanto aos nenos e nenas. Investiguei na primeira parte teórica da memoria, e na segunda creei unha secuencia pedagóxica sobre o oso. Como profesor de cabra e os entroidos da zona teñen o personaxe do oso, montei un gran proxecto cos alumnos.

Cambiouse a relación cultural co oso?

Seguro que si. Agora, en Euskal Herria, eu creo que ninguén cre que o oso é o noso antepasado. Pero, como pode observarse no meu libro, este tema foi tratado por Txomin Peillen. Con todo, na década de 1980 os santagraztarras mencionaron esa historia; aínda non podo dicir que crían, creo que non, pero non hai tanto tempo que o oso tiña un vínculo cos vascos. Tívoo desde hai tempo e deixou herex, como nos entroidos. Pero un pouco de herejía detense.

A segunda parte do teu traballo é un obxectivo pedagóxico.

Creei unha secuencia pedagóxica multidisciplinar, un proxecto. Quere dicir que ouvirán falar do oso durante dous meses, todos os días e en todos os recunchos. Quizá sexa un peso para algúns… O traballamos en arte, en ciencias, en historia e en xeografía, en eúscaro —en literatura e analizando os documentos textuais—, en número…

Quere dicir que lle levou da teoría á práctica?

Con este tipo de proxectos o máis interesante nos seus inicios é compartir os coñecementos dos nenos. Preguntando que sabían sobre o oso, non moito: que lle gusta o mel do prefecto, que as referencias como o oso Winnie é grande… Para eles non era unha cabala próxima, pero se son osos a 150 ou 200 quilómetros de Ahetze. Sabía que algúns van esquiar aos portos de Bearn [Occitania], fixen un enlace cun ataque de osos en Cauterets, e iso sabíano. Pero non coñecían o oso dos entroidos; nos textos en eúscaro, que son escasos, non o coñecen, nin nunha canción, nin en nada. É unha cábala coñecida por todo oso, pero non coñecían o oso vasco.

Tamén trouxeches ao proxecto o oso que aparece nos Entroidos.

Si, nos Entroidos de Ahetze non teñen o personaxe do oso, pero nos seguintes pobos si: En Arbona, en San Juan de Luz, en Uztaritze os entroidos chámanse Hartzaro… O día do oso está en todos os recunchos, e como non o coñecía.

Es fillo de labrador, participaches nas mascaradas coa presenza do oso… Que sabías do oso e que aprendiches ao investigar?

Tiña algo de información, pero seguro que vostede aprende os coñecementos cunha investigación así. Non o asimilei desde o punto de vista da agricultura, ouzo falar bastante ao redor del. Culturalmente seguro que aprendín moitas cousas; tiña moitos coñecementos sobre o oso de Zuberoa, pero non tanto sobre os osos de ao redor, aínda que ouvira que había un oso en Lapurdi, e os de Arizkun e Ituren [Navarra] son famosos. Nas mascaradas de Zuberoa non é a máis interesante pola forza, porque é sobre todo un personaxe para facer rir.

Que é o que máis che interesou doutros entroidos?

Ver en cantos pobos hai xa o oso, con tantas distancias en Bizkaia, Navarra, nos entroidos de Lapurdi ou nas mascaradas de Zuberoa, como é que o oso existe en todo? Iso é todo. En Arizkun é o personaxe principal dos entroidos, co espertar do oso. Volvemos ao esencial: é dicir, que son os entroidos a maduración da herba e o atraso do inverno, a vida divídese nun macho no tempo en que o oso esperta do seu soño. Nos entroidos ese é o oso, e é interesante ver que segue existindo en todos os recunchos. En Zuberoa non sei si foi antes ou non, iso non o sabemos, pero o oso xa non ten ese papel. Agosti Xaho deixou algúns detalles, dicindo que era o personaxe do oso, pero é pouco herex.

Interésanlles aos nenos os símbolos do oso?

Aman tanto o símbolo como a mitoloxía. É como un mundo máxico, non é unha realidade ou son cousas de todos os días, son historias. A miúdo aman a mitoloxía e as crenzas. Na miña opinión, é necesario apoiarse nos documentos antigos de Euskal Herria e crear libros ou ferramentas para que non os nenos. Eu creo que falta material, é un domio. Dixéronme que a miña secuencia é interesante, porque o oso non é tan estendido. Gustaríame crear algo máis apoiándome no que creei: un libro de ensino sobre o té, e por que non, facendo unha experimentación nunha habitación. Fíxeno eu, pero a medias, pola COVID-19. Corteime ao chegar o máis interesante: A suma foi o conto de Junes Cazenave, parte que non puiden aplicar na práctica. Si outro profesor quere traballar, gustaríame deixalo libre.