Cal é o punto de partida de todo isto?

O ano pasado fixen o XXI Curso de Capacitación, Xestión e Prácticas Lingüísticas do Eúscaro. Provén do traballo final do máster no século XXI. Tiña intuición de que a crise ecolóxica podía afectar á organización social, por tanto, tamén ao eúscaro, porque calquera organización social afecto ás linguas que viven nela. Ademais, en moitas ocasións menciónase a posibilidade dun colapso relacionado coa crise ecolóxica, e de aí xurdiu o xogo de palabras, é dicir, si o eúscaro pode colapsarse como consecuencia deses cambios sociais ou si o eúscaro adaptarase á nova sociedade que virá coa crise ecolóxica.

Por tanto, cres que a crise ecolóxica pode provocar a desaparición do eúscaro?

Si, ou iso, ou adaptalo a esta nova situación, como o fixo nos últimos miles de anos. O eúscaro tivo que realizar un exercicio constante de adaptación: a sociedade do noso territorio foi transformándose e o eúscaro tivo que adaptarse a eses cambios; a cultura vasca ha ido rexenerándose para permanecer neses novos modelos sociais. Paréceme que no futuro terá que percorrer ese camiño para sobrevivir nos futuros cambios sociais. Si non o conseguimos, entón virían os riscos para o eúscaro, como xa ocorreu antes.

Por tanto, é cuestión de renovación ou de morte?

En definitiva, unha lingua debe responder as necesidades puntuais da sociedade, e moitas xeracións que estamos euskaldunizando non teñen adherencia á lingua, porque non cumpre algunhas das funcións centrais da súa vida cotiá; démoslles a lingua na escola, pero viven en castelán fóra da escola. Por tanto, a comunidade vasca debe exporse que funcións debe desempeñar o idioma para que os seus cidadáns vivan en eúscaro.

Cres que estamos a avanzar neste sentido?

Creo que nos últimos 50 anos o eúscaro percorreu un camiño espectacular para adaptarse ás transformacións sociais que viñeron. O foco céntrase sobre todo no proceso da actividade cultural vasca dos anos 60, cando en Euskal Herria producíronse cambios sociais moi importantes: deuse un proceso masivo de migración das zonas rurais ás cidades e a vida da maioría das persoas cambiou moito en poucas xeracións. Entón, o eúscaro vivía nas zonas rurais, pero fixo un proceso bastante exitoso para saltar aos núcleos urbanos, e pasou de ser unha lingua pensada para falar coas vacas e os cans a ser unha lingua de uso en talleres, bancos, universidades ou medios de comunicación. Neste exercicio de adaptación estamos agora nun impasse, no que a globalización masiva dos últimos anos trouxo ao eúscaro grandes retos aos que temos que responder. Hai moita xente que di que estamos ao final dun ciclo; sen dúbida, a industria vasca ha tido grandes logros nas últimas décadas, pero tamén se están dando algunhas alarmas.

Por que camiño cres que debería darse ese cambio?

As vías de socialización cambiaron drasticamente nos últimos 20 anos. Creo que no meu breve mundo cambiou tanto a forma de socializar ao longo de toda a vida dos nosos avós. De pequeno, como nos relacionabamos cos amigos e como hoxe teñen os mozos unha forma diferente de facelo, pasamos da praza ao móbil. Paréceme que aí temos unha encrucillada difícil: por unha banda, creo que na contorna dixital e no mundo das novas tecnoloxías o eúscaro ten que estar inevitable, pero, doutra banda, pode ocorrer que ás poucas décadas nos esforzemos nese proceso de adaptación, que volvan cambiar o escenario e que o mundo teña máis similitudes co mundo de fai 40 anos que co mundo actual, non quero dicir que imos retroceder no tempo, pero nalgúns sentidos nos mundos do futuro poden ser máis que o mundo do presente.

Na actualidade, facer previsións non é nada fácil, pero cal é o seu punto de vista?

Non diría que imos a peor, pero si que imos a unha sociedade de menor consumo, un mundo con menos enerxía e menos materiais, e iso vai supor unha simplificación e unha vida máis local. Iso é ir a peor? Quizá para unha persoa que soña con ir ao fin de semana a Berlín, si, pero non creo que por casualidade vaia crear unha vida peor. Creo que vivir dunha maneira máis local pode ser tamén un beneficio para o eúscaro, porque sería un estilo de vida no que os medios de comunicación locais e a cultura local tamén terían máis forza. Nas últimas décadas fomos a un mundo máis global, cunha crecente interconexión e mobilidade, pero isto supuxo tamén a maior perda de diversidade lingüística e cultural de todos os tempos, polo que creo que vivir máis local pode beneficiar tamén ao eúscaro. O retroceso nesa globalización pode dar unha oportunidade de respirar a esas culturas e a esas pequenas linguas.

Tamén propón unha mirada ás sociedades do pasado, non?

En canto aos colapsos da nosa contorna, destaca a caída do Imperio Romano. Entón, da zona que ocupaba o latín apareceron 40 linguas, polo que podemos facer unha idea do que ocorrerá con ese posible desastre pola crise ecolóxica. En calquera caso, creo que imos a un mundo con maior diversidade cultural, pero iso non significa que a supervivencia do eúscaro estea garantida. Por iso creo que hoxe temos que sentar as bases para que o eúscaro teña garantida a súa reprodución. Con todo, a crise ecolóxica tamén ten cara B e moitos recursos que garanten a supervivencia do eúscaro poden estar en perigo. Por exemplo, moitos de nós habemos euskaldunizado nas escolas ou nos euskaltegis, pero non sabemos si iso vai ter futuro garantido, porque os recursos do que coñecemos como o Estado do benestar cada vez son máis escasos, e ir a unha vida máis sinxela pode supor menos anos de educación ou menos recursos para o eúscaro.

Pasou varios anos traballando coa asociación Garabide ao redor das linguas en Guatemala. Como viches a realidade?

Chamoume a atención que aquí se está vivindo un proceso moi similar ao de principios do século XX. Até agora, a sociedade guatemalteca foi unha sociedade moi tradicional e campesiña, pero este mundo está a desaparecer coa escolarización dos nenos e nenas: os mozos que cursan estudos acoden ás cidades en busca de postos de traballo que non poden realizar no medio rural, o que está a provocar a desaparición da reprodución das súas linguas. Vin en moitas comunidades que os avós eran monolingües en maya; que os seus fillos sabían bilingüe, castelán e maya, e que os mozos de terceira xeración só sabían castelán. Neste sentido, pódese dicir que a televisión e a escola conseguiron o que a colonización de 500 anos non conseguiu, e aí pódese ver a forza e a influencia do proceso de globalización. Coñezo de cerca o caso de Guatemala, pero en toda América Latina está a ocorrer algo parecido. Por exemplo, durante o mandato de Evo Morales perdéronse varias linguas de Bolivia, e non creo que o goberno de Moreiras, sendo indigenista, sexa a súa culpa ou a súa intención.

Tamén é membro da asociación Febre Amarela. Cal é a súa formulación en relación ao que comenta?

O noso obxectivo é visibilizar o impacto e a relación da crise ecolóxica con outras dimensións da sociedade. Pensamos que buscar unha solución á crise ecolóxica non é suficiente, porque iso tamén ten que ser xusto e igualitario, polo que consideramos que está moi ligado ao conflito entre clases sociais. Por exemplo, cando hai unha crise deste tipo, vemos que as mulleres sempre asumen o traballo de coidado, o que relaciona a crise ecolóxica co feminismo. Na conferencia tamén mencionamos que existe un vínculo entre a diversidade cultural e a nosa forma de relacionarnos coa natureza; é importante que o ecoloxismo se sume a outros movementos que queren impulsar a transformación social, aínda que non estean directamente relacionados co ecoloxismo: sindicatos de vivenda ou traballadores, movemento feminista, asociacións de veciños… Si temos que dar unha solución xusta e equitativa á crise ecolóxica, a relación entre os diferentes movementos de liberación, porque non podemos loitar cada un de forma illada.

Vostede combina a lingua e a cultura minorizadas co ecoloxismo, cal é a súa hipótese?

Observouse que a maior biodiversidade e diversidade lingüística concéntrase nos mesmos lugares do mundo; o que non está claro é que a supervivencia das diferentes culturas dáse ou non tanto pola capacidade de manter a biodiversidade das culturas indíxenas ou pola abundancia da biodiversidade. Dito doutro xeito, nesta pequena investigación que realicei puiden comprobar que nos lugares nos que se crearon estruturas dominantes en xeral e grandes imperios en particular, tanto a biodiversidade como a diversidade cultural, destruíuse, polo que se pode ver unha lóxica común de dominación, á que debemos facer fronte cunha lóxica común de liberación.