Aínda non fai moito, seis meses, co sol sobre a cabeza e quentándonos moi ben a pequena sombra do noso corpo ao noso lado. Hoxe o sol freganos por encima, creando no día luminoso un doce e na terra un longo reino do noso corpo. O sol caéusenos até o pescozo das altas montañas e si baixásemos por el esconderiámonos/esconderiámosnos para sempre. Que panorama! Mantén o sol para sempre. Estamos no solsticio de inverno.

Dise facilmente que o sol se conservou para sempre, e quizá non nos preocupemos tanto, pero se os antigos homes temíano. Eran días para alegrarse unha vez que o sol se puña en marcha cara arriba, días novos. Hoxe utilizamos o Nadal con total tranquilidade, sen saber o que dicimos. Comeza o inverno. Parece que o sol tamén ten un camiño moi difícil de subir e os seguintes meses non serán fáciles: Moribundo (Ilbeltza, Urteilla, Hipódromo) lobo morto (Febreiro, Barantalla, Kataila) … É dicir, un ambiente invernal á vista.

“Melur neve non téñoche medo, teño suficiente millo e leña” Este vello devandito non será moi vello, porque trouxeron o millo de América no século XVI. A madeira é outra historia. Na antigüidade, desde que se inventou o lume, a madeira foi a materia máis necesaria, hoxe máis que o propio petróleo. Ao ser o lume o elemento máis importante para sobrevivir, a leña é necesaria para facer lume, xa que as pedras non fan lume. Ademais, as casas eran de madeira, os utensilios de madeira, os mobles de madeira, a madeira era a protagonista até a época do metal.

O lume. De novo o lume será o protagonista no solsticio de inverno. No solsticio de verán o lume é o centro das celebracións de San Juan e no solsticio de inverno o lume tamén será un elemento imprescindible. Pero esta vez con máis razón, estamos no inverno e necesitamos ambiente interior, ambiente de cociña, calor, luminosidade, en definitiva, dozura. O lume non pode fallar durante todo o ano, especialmente no inverno. O lume e a madeira son dous elementos necesarios para o inverno.

Existe unha tradición moi estendida de todo o País Vasco, que se manifesta en todos os territorios, e é a tradición do tronco do Nadal. Este tronco recibe diferentes nomes. Velaquí algúns: Gabon mukur, subilaro (en Bizkaia); Gabon Subila (en Antzuola); Gabon Enborra (en Trespuentes, en Álava); Onantzaro Mokorra (en Navarra); Olentzero Enborra (en Oiartzun) … Medio metro longo e unha madeira de brazo ou coxa grosa, preseleccionada, que ardía baixo as fogueiras. As súas cinzas escondíanse ao redor da casa para esparcirlas pola pila de leña do ano e os campos da casa para protexelas das pragas. As palabras madeira, sol, día, aire teñen a mesma raíz, segundo a historiadora Ixabel Millet. A madeira equivale ao sol e ao día (luz).

Natureza, bosque e madeira están vinculados ao Solsticio de Inverno. Si os vascos damos importancia ao lume e á madeira, noutras culturas tamén asocian o solsticio de inverno á árbore e á madeira. O costume de introducir unha árbore (xeralmente piñeiro) na casa vén do norte de Europa. Alguén pode pensar que ese costume procede de América, pero é ao revés, é o costume que levaron de Europa. Meter unha árbore en casa é un sinal de amor pola natureza e os bosques. Son e, desgraciadamente, cortamos a árbore no bosque e metémolo en casa (o eu do home, o ego, faio). Menos mal que tamén hai plásticos. Na parte norte de Alemaña colocouse tamén un gran tronco decorado e tombado no centro do salón, con caramelos e todo. O tronco de Nadal de Cataluña, Tió de Nadal (Cagatió), está tapado cun veo e mentres lle cantan en Noiteboa tócanlle co pau e danlle doces e agasallos. Os adornos á madeira atoparémolos en toda Europa e no norte de España, Cataluña, Galicia, Asturias, Aragón, …

Olentzero é e será un personaxe mítico. O ser humano ten o costume de mitificar e personificar elementos que, quizá, sonlle moi importantes desde o Neolítico. Non creas que os mitos son só cousas de fai oito mil anos, hoxe en día seguimos mitificando. O futbolista Maradona foi ben mitificado e colocado entre os deuses. Menos mal que os mitos superficiais desvanécense inmediatamente. Na miña humilde opinión, o tronco de Olentzero transformouse na boneca de Olentzero e en lugar de fumar en casa comezaron a fumar na praza do pobo e seguen fumando. Por exemplo, no pobo alavés de Legutiano faise así todos os anos en Noiteboa. Un Olentzero mítico e máxico, xa que a miticidad ten tamén a maxia cerca (na evolución da conciencia humana aparece o mítico despois da época máxica). Tamén sabemos que unha boneca ofrece a posibilidade de ir pedindo de casa en casa. A boneca tamén é feminina, Orantzaro de Leitza aparece vestida de muller. O antecedente de Mari Domingi? Olentzero e Mari Domingi, hai moito que dicir. Fai 8 mil anos as deusas foron convertidas en deuses e aínda o facemos da mesma maneira.

Cando falamos de mitoloxía, moitos pensaredes que estamos a falar de vellos contos. Si, é certo, pero non todas as contas e contos son iguais. As lendas mitolóxicas non deben ser tomadas ao pé da letra, nin razoadas, senón interpretando o seu significado ou o que significan. Os mitos débense pór no tempo e na cultura da época na que xurdiron e sacar conclusións. As relixións foron artistas na dogmatización de mitos. E que nos achegan os costumes, os ritos e os personaxes míticos do solsticio de inverno? Como o interpretamos? Creo que nos mostran o cosmos e o respecto, o agarimo e a gratitude pola natureza. É certo que o sol, a lúa, o bosque e a madeira, entre outros moitos elementos, vivíanos moi de cerca, asumíndoos como parte necesaria da súa vida. Hoxe en día miramos moi poucas veces ao ceo e, aínda que son e teño os pés na terra, non nos acordamos moito da nosa Nai Terra. Non acendemos lume, así que non necesitamos leña. Temos enerxía eléctrica, gas, gasóleo, encantamentos que non sabemos de onde veñen e é suficiente con dar un botón para quentar a casa, iluminar, cociñar, limpar … O ser humano é un abila e, utilizando a súa sabedoría, atopou substitutos da madeira. Pero de onde sacou esas outras materias? Doutro planeta? Non, toda a enerxía que gastamos é da nosa Nai Terra. Celebramos algunha festa para expresar a nosa gratitude? Impórtanos o solsticio de inverno? É evidente que o ser humano afastouse realmente da natureza e da súa Nai Terra que lle dá vida.

Olentzero de carne e óso. Son moitos os personaxes de carne e óso do Nadal, empezando por aquí e por Europa. En Galicia “O Apalpador” (tamén carboeiro); en Cantabria “O Esteru” (basomutil); en Asturias “O Angulu” (este home de mar, aínda que relacionado coa natureza); en León “A Bieja do monte”. O máis coñecido de Europa é “San Nicolás”. Uniron este bispo ás festas de Nadal porque repartía caramelos e agasallos aos nenos, xa que se encargaba dos nenos. Deste santo veñen “Santa Claus”, sobre todo en América e “Père Nöel” en Francia. En Euskal Herria tamén se celebra nalgúns pobos o “San Nikolas txiki”, mendigando, vestiendo a un neno de bispo, como en Segura. Tamén aparece “Bizar Zuri” en Donostia e Zarautz. En Italia “A Befana” é unha bruxa; en Rusia, Serbia, Ucraína e arredores “Ded Moroz” (Avó de inverno e Doncela das Neves); en Islandia, Dinamarca e Alemaña nórdica “Celebracións de Yule” (Celebracións coa natureza, Home Verde). En Euskal Herria tivemos a Olentzero como personaxe de Nadal. Diría que hoxe en día son Olentzero e Mari Domingi, o mesmo personaxe en dous xéneros. A ver cando e onde aparece só Mari Domingi, xa que Olentzero está enfermo de Covid-19.

Olentzero e Mari Domingi, por suposto. Aínda que sexan personaxes mitolóxicos, non os dogmatizaremos. Sei que estes personaxes de Nadal están atrapados no consumo, que Olentzero Noeliza quedouse e é difícil que se vaia. Polo menos recibamos a súa verdadeira mensaxe, recollido polos nosos antepasados: respecta, coida e ama o ceo e a terra. Estimula a mirada cara á natureza, achégache a ela e reduce o consumo, mesmo en agasallos.

Boas Noticias!! ! A todos.