Si observamos os Pireneos nun mapa, son como unha liña. É máis, se alguén nos di que pintemos a cordilleira pirenaica, seguramente plantariamos os montes xuntos, aínda que parecese algo como o que en inglés chaman skyline. Esta imaxe da serra permítenos unha rápida asociación da fronteira montañosa, xa que os límites e as liñas son case sinónimos para nós.

Con todo, debemos ter en conta que a modernidade cambiou moito o noso imaxinario espacial. Nós entendemos os territorios do mundo como mapas. É dicir, para nós os territorios teñen superficie, e os límites son liñas imaxinarias que se pon nesa superficie, liñas gráficas. Pero isto non sempre foi así. Antes de desenvolver a cartografía, a visión do territorio era diferente. Na época romana, por exemplo, os territorios entendíanse horizontalmente. Non se coñecía a triangulación do territorio, como o facemos hoxe en día. Para entender ou describir os territorios utilizábanse os itinerarios, é dicir, só se indicaban as paradas que había que facer dun lugar a outro. Por iso dise que Roma dominaba máis os pobos que os territorios. A colonización moderna, pola contra, centrou a súa atención no dominio do territorio e, con iso, profundou na ciencia dos mapas. O plano condicionou o noso imaxinario espacial.

Volvamos agora aos Pireneos. A verdade é que si miramos de cerca non veremos unha cordilleira, porque as montañas non están situadas unha xunto a outras, senón que están coma se estivesen en estado de desorde. Non teñen ningunha forma de liña, senón dun mar de montaña orgulloso. De feito, este gran territorio, do mesmo xeito que outros territorios montañosos, afíxose moi mal ás liñas rectas da modernidade e dificultou enormemente o proxecto aos estados oficiais "suficientemente". Por iso, a pesar de que en 1635 Francia e España decidían nos Pireneos que os seus límites entre eles eran necesarios para establecer esa mouteira rectilínea, para impor os seus novos fitos, para investigar as curvas de nivel, para estudar as imperfeccións, para mirar con coidado os territorios comunais... con todas esas circunstancias. Tardaron uns 200 anos. En concreto, até 1868, non tiñan o tratado de Bayona até entón. 200 anos para pór unha liña sinxela, hai un pouco de tempo.

É dicir, até onte nestas montañas non había límites, pero si lugares compartidos, casas de diferentes pobos, música, bertsos, intercambios e pelexas entre o público. Entre os estados xigantes, saltando polas mouteiras, os pobos pequenos han tido uns fluxos de datos únicos.

Por exemplo, a principios do século XI, moi afastado, alguén escribiu un poema en honra a unha santa chamada Santa Fer de Agen, quizá baseada en cancións populares. Naquela canción de hai mil anos, tan afastada, tan misteriosa, que non podemos saber si estaba escrita en catalán ou en occitano, naquela longa canción dedicada a Santa Fe, atopamos o típico ambiente de intercambio pirenaico; e máis: Aparecen tres pobos pirenaicos. Este tres pobos, que non teñen estado, sobreviviron e seguen enfrontándose a liñas ficticias.

Tota Basconn'et Aragons

e l'atopade delz gascons

sabon qals é aqist canczons,

ou No caso de que se trate dun recurso razoable…

[Todos os vascones e aragoneses,

e laterais Gascones

saben cales son esas cancións

ou si as razóns son reais]