- Es fresa? A fresa abre a porta da primavera. Na actualidade coñécense dous grupos de fresas, martilletes ou salvaxes (Fragaria vesca) e fresas cascas (Fragaria x anananassa). Ambos florecen paralelamente co equinoccio de primavera. As festas da fresa, que se celebran en terras máis frías que a nosa, sobre todo en Estados Unidos, son de outrora. Son coñecidas as de finais do século XIX, e como as maiores celebracións atópanse as fresas de comida e champaña, entre música, danzas, xogos, etc.
En Europa, polo visto, a fresa non se mirou con capricho e o seu pequeno martelo non se desenvolveu xeneticamente, non se fixo ningunha mellora xenética, tal e como se di tecnicamente. En América os colonizadores españois coñeceron con sorpresa o quelguen mapuche ou a fresa branca chilena (Fragaria chiloensis) e as súas fresas xigantes, até o tamaño dun ovo de galiña, ata que chegaron a Europa. Amedee François Frezie, espía francés, tróuxoos en segredo en 1714. Crearon no Brest de Bretaña as zarzas de fresa ou fresas de horta que se venden hoxe en 1766, hibridando quelguen e a fresa americana Virginia (Fragaria virginiana).
A fresa de Virginia é, de feito, unha especie de martelo ou base de fresas. Virginia de EE UU vén do Estado, pero foi atopada en moitos estados, mesmo no sur de Canadá. Irokes téñeno na súa mitoloxía e, segundo Ashley Day na súa 3 Sisters to Convide to Thanksgiving, a fresa xurdiu do corazón da Nai Terra cando esta morreu ao dar a luz a Sapling e Flint cos seus dous fillos xemelgos.
Nas culturas do extremos sur e norte de América ten gran importancia a fresa. Do mesmo xeito que no Norte, cando comeza a nova tempada de fresa, na parte chilena tamén se celebra unha gran cantidade de celebracións.
No noso país, a fresa ten moitos nomes, unha pegada viva que os nosos antepasados coñecerían e aproveitarían moi ben: arrega, regadío, amarrugi, amubé, maguri, mahal, mailubi, maraguri, marabio, maraburu, maránburu e maramo polo menos. E non temos celebración? Sempre habemos subestimado? No seu libro Euskaraz Eguia, escrito en 1858 polo azkaindarra Jean Martín Hiribarne, di: “Zuhamu, yende e pobos que caen sobre a terra; arriendo de marmalo. Hai tanta vida no subsolo como arriba”. O arrega ou fresa non é un estornamento ao mediodía do morcego.
Joxepa Agirregabiria Zubimendi veu da casa Ugarte de Lastur ao Errekalde de Astigarraga e levábaos a Donostia a vender fresas. Así o dicía aos que recollían a fresa na súa casa: hai que xuntala cantando fresa. En caso de calar come fresa e come, non se pode comer cantando.
É malo celebrar que agora e aquí tamén viñeron fresas? Con todo, elixe aos que lle rodean tikis, doces e bixis, e deixa lonxe esas grosas fresas que traen dun descoñecido.