Hai tempo que o adquiriu e leuno por encima, pero só recentemente puiden atender coa atención que quería ao libro Joxemari Iriondo Pilota eta Bertsoak. Atopei vellos coñecidos e resucitáronme algunhas das loitas, perdidas e ganancias que me pasaron pola lectura.

Pero non teño intención de comentar o libro. Simplemente quero pór aquí algunhas pequenas cousas, en consonancia coa lectura, porque os versos dun partido disputado en Irun en 1820 desde o arquivo de Lafitte, posto online por Euskaltzaindia, caéronseme por sorpresa e superei o medo psiquiátrico que me dá escribir.

Pouco sabiamos daquel partido. Como moito, díxoo Blazy nA Pelote Basque de 1929: con sete versos recibidos pola boca de Juana Lafargue, hospitalizada en Uztaritze en 1925 por J. Elizalde Zerbitzua.

No meu saber, os versos recibidos por Zerbitzua nunca foron publicados en ningún sitio, pero pronto parecen algunhas diferenzas para pensar. Por exemplo, a “Anduraindarra” lese agora en Lafitte cando, segundo Blazy, a do Camareiro dicía “andoaindarra”. Neste camiño, con todo, apenas podemos avanzar de momento, aínda que saibamos que existía o que Zerbitzua recollera, porque non sabemos realmente o que dicía…

Con todo, viñeron ao seu sitio dous versos orfos que afortunadamente estaban ao revés. Foron recibidos polo Pai Donostia como disparados ao aire en 1912, e agora aclárase que chegaran do canto de 1820:

Ao corenta e dous da Illa de Burulla

Un gran xogo de pelota no Val de Irun.

& '97; Coas bandeiras colocadas, xa tes novas modas.

Xogáronse nun extraordinario estadio

Ao corenta e dous da Illa de Agosto

Pelota a man no Val de Irun.

Coas bandeiras na nova moda.

Ou se xogaron de todos os xeitos.

Segundo o Pai Donostia, os seus informantes foron Juan Miguel María de Berroeta de Berroeta e Andrés Jaime de Erratzu, respectivamente, en Lekaroz. Por tanto, en Baztan temos que pensar na pervivencia dos bertsos, en ningún sitio.

A nova moda das bandeiras colocadas, diría que, tras o pronuncio de Riego, en marzo dese ano, corresponde aos “novos” protocolos despois de obrigar a xurar a Fernando VII a Constitución de Cádiz, pero… quen sabe. Cando Fernando VII.ak comeu pronto as súas famosas palabras da súa época (“Ámonos todos, e eu o primeiro, na vía constitucional”), a posición dun dos pelotaris aquí citados non é insignia, como veremos máis abaixo.

O canto móstrasenos agora no arquivo de Lafitte, por tanto: dúas copias, doce versos e todas iguais, a pesar dalgunha diferenza ortográfica (joko / yoko…).

Temos a algúns pelotaris expresamente designados, aínda que non nos deixa inequívocos sobre o partido. Os seus nomes, apelidos, alias e nomeamentos son Mitxiko, Armendaritz, Patxiku (coñecido como Garda), fillo de Pedro Elizondo (coñecido como curial, ao parecer no escribano aprendiz) e Anduraindarra. Non sei ningunha pista que guíe á identificación do tres últimos. Pero os dous primeiros non moito, pero si algo…

Me resulta un pouco sorprendente a presentación dos versos, e denuncia a estraña estraña estrañeza de que aos guipuscoanos escóiteselles en “biscayen”, unha antiga usanza, como ben se sabe, pero que no meu coñecemento XIX.menderako parecería moi antiga, salvo en lugares moi distantes: Grande partie de pelote entre lles Biscayens et lles Navarrais, dans a Vilagne (Espagne’Irún).

En contraposición, ao título “Partie de Pelote” e non “de Paume” dá cheiro a noticia. A crenza de que “pelote” a “Paume” pódese ver en francés como un costume local do Norte nunha primeira aproximación, e só a partir de principios do século XX desaparece con rotundidade en favor do pelote. Expresións como Jeux de paume, de pelote et de balle, aínda comúns en francés, son indiscutibles para nós en eúscaro ou en castelán.

Como dicía antes, tamén sabemos algo de dous dos pelotaris: Mitxiko e Armendaritz.

En xeral, pódese dicir que tivo máis sorte o primeiro na vida da fama, Mitxiko, h.d., Indart, de Oiartzun, pero tampouco se nos descoñece o segundo, porque, claro, temos a don Bernardo de Armendáriz, que Iztueta reputaba desde arriba na lenda das memorables danzas de Gipuzkoa.

En palabras de Zaldibia, era suficiente con que Armendaritz dese o partido para que os pobos da zona baleirásense para observalo… No tempo de quéimaa de Armendaritz de 1813 aparece o sindico de San Sebastián, e a partir de agora seguimos formando parte das xuntas municipais. Entre os asinantes das actas de Zubieta, atopámonos coa testemuña 64 da oposición das autoridades donostiarras á versión que os británicos empezaron a difundir polas regatas. Logo, nun ambiente político moi crítico, na época do Trienio Liberal, temos na xunta municipal rexente paralela de San Sebastián, é dicir bailando na corda do partido absolutista.

Polo que respecta a Mitxelena, son ayher de pensar que no escrito de Iztueta tamén temos a súa referencia, aínda que sexa de forma encuberta. Despois de facer referencia a unha praza de pelota que supostamente construíran en Madrid, contaba que Iztueta levara a tres guipuscoanos e navarros, aos tres anos (como en 1821), e que non se atopou ningún xogador que se opuxese a eles. Iso vén de Batto (ou eu diría que non é claramente contrario?) con aquel partido que non sabemos de verdade a súa orixe, pero que nos conta en miles de ocasións: que en 1821 xogaron en Madrid ante Fernando VII.aren o Bautista de Arraioz (Teus) e o tolosarra José Ramón Indart Mitxi.

Anos despois, en 1828, Fernando VII superou o País Vasco e disputáronse partidos de pelota en Bilbao e Vitoria. Tamén estivo en San Sebastián e en Pamplona, pero a proba da pelota non o sei seguro. Con todo, e aínda que non coñezo detalles explicativos da mesma hora, si unha precisión que chegou a moitos anos a cambio: segundo Antonio Arzak no Cemiterio de Félix Santo Domingo na revista Euskal-Erria, Santo Domingo foi un dos xogadores naqueles partidos. Santo Domingo era entón de 24 anos, fundado en 1804 nOs Arcos da Ribeira.

O artigo interesante “Apuntamentos sobre o xogo de pelota” foi escrito hai tempo por Santo Domingo en 1884, no que facía referencia a “O Escribano Indart”. Da escritura parece que o tempo de Indar era para que Santo Domingo estivese na súa maioría, e que non fosen contemporáneos de actuar nalgún lugar...

Todo indica que un dos poucos textos en eúscaro que as institucións públicas vascas deixáronnos ao longo da historia, é o secretario José Ramón Indart, autor dun documento municipal de 1822: [Oiartzun] Acordo do Pleno constitucional deste val, o 8 de decembro de 1822. José Ramón de Yndart.

En 1820 Armendáriz e Indart competiron na pelota, e en 1822 vémolas tamén en plenos opostos. Mentres, en 1822, coa escusa da guerra, esixían lealdade política ás casas españolas de Aldude. Entre eles atopábase o antigo Perkain.

“Quizá hai máis cousas no ceo, na terra e na pelota, Horacio, que mesmo a súa filosofía podería soñar…”.

Javier Cuadra (Amurrio)