Utilizamos moitos tópicos: os piñeiros son malos e os eucaliptos son peores, háxalas e os carballos son bos, hai que plantar árbores, temos que loitar contra os incendios. Pero apenas hai artigos ou expertos que se ocupen do desafío dos bosques. Os informes que conforman as institucións limítanse a recoller algúns datos (superficies, especies, tallas, plantacións, incendios…) ou simplemente apuntan a xeneralidades (hai que protexer o solo, combinar a produción coa protección, promover os postos de traballo…).

A especie arbórea máis estendida e predominante das nosas montañas é, sen dúbida, o piñeiro insignis, o piñeiro de Monterrey (Pinus radiata). Esta especie tróuxose de América do Norte e aquí estendeuse fai apenas 100 anos, ocupando gran parte da superficie forestal de Gipuzkoa e Bizkaia, así como parte da zona norte de Navarra e Álava. Todos coñecemos o piñeiro insignis, os seus beneficios e os seus inconvenientes.

É paradoxal que en torno ao ano 2000, no momento no que máis ofertas de madeira había nas nosas montañas, o prezo da madeira en pé estivera máis alto que nunca. Pero despois os prezos baixaron e os donos dos bosques pasaron a cobrar a metade polos seus piñeirais. A crise da construción, as xeracións de ciclo, a competencia da madeira estranxeira e outros actores foron os responsables desta crise.

E agora apareceunos unha enfermidade pouco coñecida: a banda marrón (Lecaonosticta acicola). Levamos anos loitando contra o procesionario ou a oruga de piñeiro, co fusarium acendéronse todas as alarmas, pero dalgunha maneira controlámolo, e agora, case sen darnos conta, a banda marrón estendeuse da costa ao interior e afectou a unha gran cantidade de piñeiros.

Que elixir agora? É a pregunta que moitos propietarios forestais fan e ninguén responde. Algúns queren continuar co piñeiro insignis e plantárono de novo. Moitos prefiren cambiar de especie e elixen o eucalipto (árbore australiana). Esta especie, seguindo o modelo cántabro ou galego, utilizábase en moitas zonas de Bizkaia, pero agora estase estendendo moito; tamén se está estendendo desde a costa guipuscoana cara ao interior. O eucalipto crece moi rápido e a súa madeira utilízase para a industria papeleira. Tamén se elixen outras especies arbóreas, tanto norteamericanas (Douglasizeia, secuoyas, acacia) como asiáticas (cedro do Xapón). Con todo, só algúns propietarios de bosques apostan polas súas árbores e plantan haxas, carballos, fresnos ou cerdeiras, ou no canto de plantalos deixan que o bosque chega pola súa conta. Esta última opción, con todo, non recibe ningún tipo de axuda pública.

Realizamos importantes subvencións para a derriba dos piñeirais e a súa plantación con especies foráneas, sen apenas criterios técnicos nin directrices. A paisaxe dos nosos bosques está a sufrir un cambio notable; o eucalipto está a estenderse e, por tanto, aumenta a perda de biodiversidade e o risco de incendios, pero case ninguén di nada, non hai discusión e non concrétase unha política forestal para afrontar este reto que temos encima. Ninguén advirte das enfermidades que padecen os eucaliptos, como Mycosphaerella, nin dos problemas que pode carrexar a sobreplantación de coníferas exteriores (capacidade de rexeneración, sobresombra, competencia con outras especies, uso de fertilizantes, enfermidades…). Ademais, non está nada claro cal será o valor futuro das madeiras destas árbores, tanto da que se vai a utilizar para a serra como da que se vai a destinar á industria papeleira.

Hoxe en día a sociedade reclama o respecto pola natureza e, sen esquecer o valor económico das plantacións forestais, hai que adoptar medidas que garantan a protección do medio ambiente. Promover as especies arbóreas autóctonas, especialmente nos montes públicos, para que sexan un exemplo para todos. Non podemos esquecer a capacidade natural de rexeneración dos bosques, xa que si non se plantan as árbores parece que o bosque non é capaz de reproducilos. A elección de cada especie, tanto a autóctona como a extrínseca, deberá facerse con criterios técnicos e adecuarse á situación de cada parcela. A plantación e a explotación de árbores (especialmente a matarrasa) deben ter en conta os ríos e arroios, así como as vías públicas ou as vivendas. Hai que analizar cales son as plantacións axeitadas para o cultivo de eucaliptos e cales non, e por suposto non utilizar esta especie nos montes públicos. Así mesmo, a utilización doutras especies externas tamén debe ser coidadosa. Non se pode utilizar o piñeiro insignis en lugares onde a banda marrón estea estendida ou exista risco de propagación, nin en terreos de escaso solo con risco de ser obxecto de procesión. Pola contra, algúns piñeirais maduros de Insinis teñen un alto valor ecolóxico e deberían ser protexidos, sendo a compra a vía máis axeitada para conseguilo. Máis dun sorprenderase con esta proposta, pero son numerosos os depredadores (milanos, voitres, aguias pequenas, árbores…) os que constrúen os seus niños nas ramas dos piñeiros; algunhas especies de paxaros de paxaros comen vermes que viven nos troncos de piñeiro; e debaixo dos piñeiros volven facilmente os carballos, castiñeiros, fresnos, haxas, bidueiros…

No sector forestal a inercia ten moita forza, pero se queremos facer fronte aos retos actuais, temos que facer un esforzo de adaptación aos novos tempos. Os gardas forestais tamén, como non podía ser doutra maneira, temos que cambiar algúns costumes. Non é a nosa obrigación, nin moito menos, decidir a política forestal, pero ante o que estamos a ver todos os días non podemos seguir en silencio, e pedimos ás institucións responsables do bosque, especialmente ás deputacións, e a outros axentes (comunidade de propietarios, afeccionados á madeira, sindicatos…) que reflexionen seriamente sobre a situación que estamos a vivir e que definan as liñas mestras que debe seguir a actual política forestal.