O 25 de xullo deste ano, catro pobos de Zuberoa —Ainharbe, Ezpeize-Ündürein, Sarrikotapea e Ürrüstoi-Larrabile— protagonizaron a pastoral Abdelkader escrita por Jean-Louis Davant na praza de rebote do Ürrüstoi, un ano despois do terror do Covid.19. De feito, a multitude que se sentou coas medidas de seguridade contra o Covid-19 tivo que limitarse a un milleiro de espectadores, aínda que a ambos os dous lados da praza había moita xente atenta. O texto da pastoral escrita polo escritor e académico Jean Luois Davant trata da traxedia do líder alxerino Abdelkader, que loitou contra o exército francés invasor, máis aló da guerra cos franceses.

Con todo, non é o éxito da representación da pastoral ou o que o propio Adbelkader suxire a min, senón o que se leu nas semanas anteriores nesta revista ARGIA sobre as obras de teatro da pastoral: En Zuberoa, do mesmo xeito que na maioría dos territorios de Euskal Herria, o uso do eúscaro foise debilitando nas últimas décadas. Fíxose pouca transmisión nas familias e unha xeración enteira non aprendeu euskera. Na reportaxe Kanaldude recibe a noticia de que, grazas á pastoral, teñen a oportunidade de mergullarse en eúscaro.

A verdade é que non hai nada novo, sobre todo para os de Zuberoa. Eu mesmo, como estiven varias veces de vacacións en casa duns amigos na aldea bearnesa de Antze, xunto a Zuberoa, aproveitei para visitar a Montori, Barkoxe, Atharratze, Maule, etc. Desgraciadamente, nas prazas de todos estes pobos case nunca se escoita o eúscaro, salvo, por suposto, que os euskaldunes vindos de Hegoalde, empuxados por Benito e os demais na constante audición das cancións populares suletinas adaptadas aos oídos vascos do sur, ou, sobre todo, tentando falar en eúscaro aos maiores da zona. Tamén nese sentido, vin a acordarme dunha vez, cando estaba na terraza dun bar de Barkoxe, de que unha nena “chantxiku” que vira e oído falaba con dous dos seus donos, tratando de axuntar o máis pulcramente posible o seu agarimo. Naturalmente, dous adultos zuberotarras respondíanlle nun gran üska, mentres rodaban en francés entre eles. Como se dixo antes, nada novo que non saibamos de antemán, xa que os datos proporcionados polo propio wiki son moi claros e decepcionantes: O idioma orixinal de Zuberoa é o eúscaro, sulberiano, en case todo o territorio. O eúscaro retrocedeu, sobre todo no último século, en beneficio do francés, e a porcentaxe de vascohablantes é cada vez menor: Entre 1866-2001, dous de cada tres cidadáns han pasado de ser vascoparlantes (65,0%) a un ou menos de catro (22,8%). Con todo, o 22,8% sabe eúscaro, pero o seu uso é moi baixo (5,8%). De feito, e sen pretensións de provocación, a realidade é crúa, poderíase dicir que sería moito máis fácil atopar na aldea alavesa de Montoria nenos e nenas que saiban euskera, e en parte moito máis lóxico en Álava, xa que a rede de ikastolas é máis forte e estendida que en Iparralde grazas á oficialidade do eúscaro, que na localidade suletina de Montori.

Así as cousas, que pensar nun dos actos máis representativos e máis coñecidos da cultura tradicional vasca en Zuberoa, cando a maioría dos participantes teñen que aprender de memoria o texto de Jean Louis Davant porque non saben interromper a transmisión familiar fai un momento, apenas nunha década. Interrompeuse, si, e é moi curioso, e merece a pena reflexionar, que hai moito tempo que non se interrompeu, cando a forza do colonialismo interior francés estaba en plena efeméride, cando a maioría dos vascos apenas tiña conciencia lingüística, e non nas últimas décadas, cando, dalgunha maneira, no último cuarto do século XX o eco resoante do vasquismo emerxente chegou ao Norte e no primeiro ano 1969, digamos. É certo, por suposto, que a política anti-francés dos estados xacobinos franceses actuais contra todas as linguas populares non francesas ou, mellor dito, a marxinación institucional, é de gran importancia para reducir cada vez máis o uso destas linguas, é dicir, para que o dominio absoluto do francés sexa definitivo. Parece, con todo, que nestes tempos de globalización e digilitación, moitos e moitos dos dereitistas sumáronse voluntariamente a esta hexemonía do francés en detrimento do eúscaro, polo menos até o punto de borrala da vida cotiá, sobre todo facendo caso do vasquismo que existe desde hai moito tempo e deixando ao descuberto os malos designios e trucos da antiga escola nacional francesa.

Por que? Sería un debate moi amplo, quero dicir, que se tratase durante moito tempo. Con todo, a conclusión é evidente, tanto en Zuberoa como no resto de Euskal Herria, o continuo descenso do uso do eúscaro. Entre os membros da pastoral de Ürrüstoi hai moitos que están a tentar recuperar o eúscaro porque non lles ensinaron nas súas casas ou porque se perderon nalgún momento, nalgún modo ou nalgún lugar. Con todo, a pregunta é moi evidente; unha vez que os suletinos recuperemos realmente o eúscaro, o eúscaro volverá ás casas ou ás rúas? A resposta é nun territorio como Álava, onde o eúscaro morreu practicamente nos séculos XVIII e XIX, pero hoxe en día, a través das ikastolas e os euskaltegis e segundo os datos de 2016, o coñecemento é do 23,9%, mentres que o uso, aínda que sexa por zonas, nunca chega ao 10%. Poderíase dicir que en Álava o eúscaro é, sobre todo, unha lingua dentro da escola, e que fóra da escola limítase obrigatoriamente aos espazos dos euskaltzales. Será ese o futuro do eúscaro en Zuberoa si realízase unha sesión de recuperación real? Por outra banda, o futuro das pastorais de Zuberoa só estará en mans daqueles euskaldunberris que non falen en eúscaro senón no interior da escola ou nos espazos destinados a reunir aos euskaltzales? O eúscaro xa non é un asunto para os euskaltzales que seguen á conta do que lles custe, quizais sexa unha obsesión, aínda que cada vez sexa máis evidente a irresponsabilidade polo uso e a transmisión da lingua vasca en casa e na rúa? E aínda máis, quizais peor: o futuro de toda a actividade cultural vasca será o da pastoral suletina, a dos pseudo-euskaldunes que só utilizarán o eúscaro para cantar coplas?

Preguntas rigorosas, si, quizá travesas, pero moi sinceras e urxentes cando lin hai pouco no diario Berria, nunha reportaxe sobre a lingua orixinaria de Sardeña: Segundo o Instituto Nacional de Estatística (INE), na vía pública un 3% da poboación utiliza o sardinero e un 87% o italiano. Para a maioría dos sardos, a súa identidade está estreitamente ligada á súa lingua.