Cúmprense 10 anos desde que o DEBUXANTE navarro Asisko Urmeneta ‘Asisko’ estrease a súa longametraxe de animación, xunto co produtor biscaíño Gartxot, A Conquista Anticipada, Juanjo Elordi. Trátase dunha película producida na versión dixital 2D, e creada en Gipuzkoa por Somuga S.L. coa colaboración da ex produtora e o estudo donostiarra REC Grabaketa. Ademais, o proxecto contou coa produción propia de ETB e o apoio do Goberno Vasco e o Goberno de Navarra, ademais da de ARGIA e a de Berria. En total conseguiu unha subvención de 660.770’76 euros, e unha vez estreado, reuniu 155.363’48.

A película ten moitas curiosidades, entre elas, que foi producida e difundida integramente en eúscaro –a obra de difusión foi realizada pola firma biscaíña Barton Films®–. Ademais dun impulso a favor do eúscaro, tamén gañou o primeiro premio un ano despois, en Bordeus, onde se celebrou o XXII Festival Internacional de Cine de Animación Lles Nuits Magiques. Por iso, e ese mesmo ano, tamén quedou primeiro no XV Festival Internacional de Cine de Auburne (Australia), na categoría de Infantil e Adulto. Tamén se presentou en Bulgaria –Golden Kuker–, Brasil –Animamundi–, España –Festival de Cine de Málaga– e Italia –Kimera-, ampliando a súa difusión.

De feito, esta película en eúscaro foi gañadora dun traballo de subtítulos. Os exemplares vendidos en formato DVD traducíronse en 18 idiomas, entre eles cinco de ámbito estatal –francés, castelán, inglés, italiano, chinés– e 13 minoraciones –aragonés, asturiano, aimara, bretón, eúscaro unificado, gaélico escocés, galego, irlandés, catalán, corso, criollo, occitano, xeorxiano–. Isto serviulle para percorrer o mundo e levar a antiga lenda do Bardo de Izalzu, pequeno pobo de Navarra, cuxo concello tamén axudou á película.

O Bardo de Itzaltzu é unha lenda recollida en 1918 polo polígrafo e académico Arturo Campion (Pamplona, 1854 – San Sebastián, 1987), que tomou da tradición oral do Val de Salazar (Navarra), acompañando a documentación do Arquivo de Pamplona –tamén apoiou a película Ibaxak–. O propio Benito Lertxundi recuperou a lenda para o disco Altabizkar (1981), creando a balada Itzaltzuko Bardoa que se converteu na banda sonora da película. E o propio Asisko tamén publicou en 2003 un cómic cos ilustradores Marc Armspach ‘Marko’ e Jokin Larrea ‘Jokin’, co apoio do euskaltegi IKA Campion de Pamplona e a editorial de ARGIA Komunikazio Biziago S.L. De feito, a película está baseada na experiencia –e na estética– daquel cómic, e esta, á súa vez, no relato de Campion.

A sinopsis da película resume moi ben a historia de Gartxot, moi próxima ao escrito de Campion: “Chámase bardo ao cantante que garda a memoria e a cultura do pobo. E iso é o que non quere o novo abade de Roncesvalles. Por iso, Gartxot, o bardo do lugar, destérrase e secuestra ao seu fillo Mikelot para convertelo nun frade que cantará en latín. Pero Mikelot escaparase e volverá cantar co seu pai de pobo en pobo. A Igrexa insulta cada actuación e deixa en mans duns terroríficos monxes guerreiros o atrapar a pai e fillo. Traxedia no século XII. Comeza a conquista previa”.

Así, a lenda de Gartxot, tanto en Campión como en Asisco, é unha alegoría dun Pobo Vasco que sofre con resistencia, contra as linguas e formas de vida que se lle impoñen. Así pois, si a lenda da primeira pódese considerar almacén de mitos –mitificación da Guerra de Roncesvalles (derrotando aos vascos ao emperador Carlomagno), Euskal Herria contra as imposicións relixiosas e de vida...–, outras tantas películas. Fiel ao estilo underground do cómic, utiliza varios símbolos do Reino de Pamplona de 1110 –aguia negra, lúa envorcada e estrela…– que aparecen noutras escenas da película.

Así mesmo, fai un achegamento ao eúscaro que se podía falar en Salazar na Idade Media, e no cómic o esforzo que fixeron Asisko, Marko e Jokin. Así, na película respectouse o dialecto dos dobladores, moitos deles de Zuberoa –preto de Salazar–, artistas moi próximos ao eúscaro e á canción vasca. A presenza de Iparralde, ademais do apoio –tamén apoiado por Euskal Kultur Erakundea–, está nas voces: Mikel e Maika Etxekopar, duplicadores de Gartxot e Mikelot, ou o mesmo Marko, nacido en Bordeus pero afincado en Uztaritze, con voz de Turoldo e Peyré. Doutra banda, o bajonavarro Eñaut Larralde, falecido un ano despois da estrea da película, dobra a Begon Abadea, que só fala en latín, e convértese nun músico. Curiosamente, o latín, unha lingua que apenas aparece nas prácticas cristiás europeas, aparece moito na película, sobre todo por boca dos frades.

Non se pode dicir que Gartxot fose a película máis vista do ano; segundo o Instituto Español da Cultura e as Artes Audiovisuais, reuniu a 32.093 espectadores nas salas de cine. Con todo, hai que ter en conta o seu público específico e os logros obtidos a nivel internacional. Non hai que esquecer os escasos recursos que tivo, xa que a película foi posible grazas aos esforzos de crowfounding con diversas entidades, entre as que destacan o Instituto Navarro das Artes Audiovisuais, así como Udalbiltza e Udalbide.

O beneficio que esta película fixo á memoria colectiva de Itzaltzu, de Nafarroa e de todo o País Vasco é moi notable, e tamén, por suposto, ao cine en eúscaro –e a outras linguas minoritarias–. Non é para menos recuperar a memoria de Campion, un personaxe curioso da nosa historia, pero un académico excepcional no que se refire á Historia de Navarra. De feito, foi axudante das Reais Academias de Historia e de Ciencias Morais e Políticas, e presidente de honra de Eusko Ikaskuntza, en 1918, no mesmo ano en que publicou O Bardo de Itzaltzu –un ano despois nacería Zeruko Argia en Iruñea–. En canto á lingüística, Euskaltzaindia nomeouna numeraria. A recuperación artística das memorias do Reino de Navarra e dun dos nosos académicos máis juiciosos tamén merece a admiración da academia para Asís e o seu equipo.