Irun está distribuído por amplos ferrocarrís, actualmente en desuso. Nestes terreos atópanse vagóns ou pavillóns con aspecto de abandonados. Faise estraño. Para moitos cidadáns a contorna do ferrocarril é descoñecido, sobre todo porque nunca estivo urbanizado, os accesos e os edificios están pechos e non hai ningunha representación do que existiu. Os almohadilleros deberán solicitar a Adif a autorización para poder visualizar en condicións as edificacións situadas nas marxes das vías.

É tan descoñecida a zona que Kepa Ordoki Memoria Histórica Bidasoan coñeceu en 2018 que en Irun existe un marco de concentración franquista denominado Pequena velocidade, pegado á antiga Aduana da rúa Mugetxe. O nome fai referencia ao sistema ferroviario e en Palencia hai un edificio da mesma traza. No escrito Nere lau urteko ibilaldiak, do escritor Jose Mari Etxaburu Kamiñazpi, coñeceuse por primeira vez este espazo, que foi trasladado a San Pedro de Cardena. Entre 1939 e 1942 estivo activo o recinto, ao que se trasladaban os que viñan da ponte da Avenida tras a guerra de 1936. Coas persoas que facían unha clasificación, explica Peli Lekuona, membro de Kepa Ordoki, que levaban á Madalena (Santander, España), San Pedro de Cardena (Burgos, España) e Miranda de Ebro (Burgos, España). Non permanecían moito tempo. «O cativerio, a acumulación e a dispersión de centos de detidos que se iniciaron no Bidasoa», pódese ler na web que a asociación elaborou con éxito. A maioría dos marcos de concentración do Estado español pecháronse en 1939, fóra de Irún. Estiveron cinco en total. Destaca a presenza de Hilanteras Ferroviarias no tanatorio actual. As mulleres, os nenos e as persoas de idade avanzada, só os homes de Pequena velocidade eran cativos, comunistas e milicianos ou militares republicanos.

Para saber cantas persoas pasaron polo espazo dos homes hai un gran baile das cifras. Segundo os documentos recibidos por Kepa Ordoki, pasaron polo menos 4.000 persoas. «Nos documentos iniciais [refírese aos anos 1939, 1940 e 1941] recollíanse fundamentalmente cifras, cantos entraron e cantos saíron», precisa Lekuona. A historiadora francesa Maelle Maugendre afirma que en 1939 pasaron 98.000 habitantes pola ponte da Avenida. O membro da asociación obtivo dúas conclusións: «Por unha banda, que a cantidade de xente que pasaba por aquí era enorme. Doutra banda, a maioría deles pasaban por Pequena velocida».

Historia en perigo de extinción

O edificio está agora en perigo. De feito, o Concello de Irun conta con tres proxectos para cubrir as vías e urbanizar a contorna. No proxecto denominado Contorna estacion pódese ler claramente a previsión de vertedura do punto de concentración. Alí queren construír unha pasarela. Neste sentido, Lekuona compareceu o pasado venres en sesión plenaria, explicando que non se derrubase e que solicitaron a súa declaración como centro da Memoria Democrática. Queren que sexa o edificio Aduana e o Centro de Memoria de Vítimas do Franquismo, Pequena velocidade, o primeiro do Estado español. Lekuona explicou que os tres proxectos son contraditorios co edificio porque cada un ten os seus propios criterios e obxectivos.

Na primeira delas especifícase que se manterá o espazo na medida do posible, pero na segunda refugarase. Polo momento, o Concello di que quere demolela parcialmente, «coller a fachada, moverse atrás e reconstruíla», segundo Lekuona. O Tenente de Alcalde, Miguel Angel Paez, adiantou no Pleno que queren marcar a localización do pavillón no terreo. Di que esta proposta non é válida, que é a que desexarían os «verdugos locais».

Trátase dunha loita de longa duración pola lentitude do proxecto ferroviario. Os da asociación están preocupados porque o cambio de goberno municipal pode condicionar a totalidade da Vía Irun e a actual crise económica. O problema xa se ha socializado e están convencidos de que non se tratará coma se o espazo non existise en nome do saber. «Cando xorde o debate, a xente dirao, ‘Via Irun si, pero como?’.»