Durante os últimos seis anos, profesores e profesoras que traballamos nos euskaltegis, participamos nunha fermosa aventura. Como diciamos na última Korrika xunto a miles de cidadáns vascófilos, orgullosos e populares.

A dispersión estaba en vigor en toda a súa crueza, e centos de vascos golpearan por completo o dereito a vivir en eúscaro: impuxéraselles o desarraigamento por ser presos políticos vascos.

O desastre provoca múltiples feridas, todas dolorosas. Ademais dos propios afectados, destaca o sufrimento de familiares e amigos. E hai que lembrar todas esas mortes evitables derivadas da dispersión, en primeiro lugar, as producidas en viaxes longas impostos, as provocadas por falta de atención médica axeitada, o illamento e illamento até o límite...

Esta política de afastamento e dispersión quixo tamén roubar a linguaxe: a palabra, o eúscaro, a lingua. Unha ferida terrible, até o punto! Co fin de tratar de curar esta ferida, hai seis anos comezamos a colaborar cos presos que estaban naqueles cárceres afastados, co fin de axudar a quen nun principio querían obter o título de EGA. Deste primeiro paso xorde a traxectoria que este grupo de profesores de euskaltegis desenvolveu nos últimos anos.

Impedido. Sobre a base desta suxestiva frase, quixemos facer fronte á grave negación de dereitos que implicaba aquel exilio. Os presos políticos vascos, do mesmo xeito que o resto dos vascos, eran titulares do dereito a vivir e aprender eúscaro. Existen. E os dereitos deben ser defendidos, executados, sempre.

A negativa a estudar en eúscaro na universidade, a imposición para falar en castelán nas comunicacións postais ou telefónicas... Tamén era imposible aprender para mellorar o eúscaro ou para poder vivir en eúscaro. No curso 2019-2020 estivemos 43 profesores tentando abrir un oco curativo a esta negación de dereitos. A través das tutorías postais, cunhas visitas que serían necesarias para os amigos... Con outros tantos presos, desenvolvemos unha bonita traxectoria nos últimos anos da dispersión, con resultados elegantes. Por encima de todas as dificultades, o eúscaro, o medicamento antiescorregadizo, a relación lícita con Euskal Herria.

E terminada a dispersión, afortunadamente, abriuse unha nova era, tamén nesta. E o que puidemos comprobar é que, mesmo no propio País Vasco, o cárcere é un sistema de exilio. E ver que falta moito para garantir o dereito a aprender euskera a todas as persoas presas. Tamén quixemos achegar o noso granito de area. Para que os presos e presas poidan exercer o seu dereito a estudar e a vivir en eúscaro, en condicións de igualdade, sen sufrir discriminación algunha.

Desde o principio expomos aos responsables da administración que a aprendizaxe do eúscaro nos centros penais debe ser oficial, ofrecendo as mesmas oportunidades que se ofrecen na rúa, garantindo a metodoloxía e os medios axeitados que se desenvolven a través dos euskaltegis.

Mentres tanto, no ano pasado e no último curso dedicamos un gran esforzo. Un camiño emprendido cos presos políticos vascos para convertelo nunha oportunidade para todos os presos. Co esforzo que fixemos en Zaballan abrimos o camiño: 106 presos expresaron a súa vontade de aprender eúscaro e matriculáronse. Tivemos que priorizar aqueles niveis que non podían responder a todo e que podían dar un resultado máis rápido. En Basauri e Martutene tamén se nos abriu a oportunidade. Non, desgraciadamente, en Pamplona, e moito menos en Lannemezán.

Os resultados deste percorrido foron moi satisfactorios. Durante o curso 2022-2023, 62 alumnos estudaron euskera en Zaballa, 33 en Martutene e 24 en Basauri. Fixeron un esforzo enorme e os resultados foron excelentes. Así o recoñeceron os responsables de HABE. Os 33 profesores e profesoras que colaboramos neste esforzo queremos expresar en primeiro lugar a nosa satisfacción e agradecemento aos alumnos e alumnas, así como a todos os que nos axudaron neste camiño. Ademais de canalizar as clases, puidemos compartir cos presos e presas diversas actividades: charlas, cantos, actividades teatrais, cursos especiais...

En canto nós partiamos, Zaballan Bertso Eskola traballaba de forma pioneira. A súa colaboración foi fundamental para facilitar o primeiro acceso. Desde aquí o noso agradecemento. Outros axentes culturais acompañáronnos. Como sempre, xenerosos e admirables creadores culturais vascos.

E é que, seguramente, este é o asunto máis importante: que o eúscaro é un medio moi eficaz para mellorar a convivencia, mesmo no cárcere; que o eúscaro demostrou, mesmo no cárcere, que abre as portas ao desenvolvemento de todas as persoas; que, por tanto, o eúscaro pode ser a forza motriz fundamental para cambiar radicalmente o cárcere, que ten unha enorme capacidade liberadora. Todo iso foi visible nesta frutífera experiencia desenvolvida en Zaballa, Basauri e Martutene.

Para este curso prometéusenos que as institucións, a administración penal e HABE abordarían de forma oficial e completa o proceso de aprendizaxe. O que tiña que ser en outubro materializouse agora. E a actuación dos presos que xa están a estudar ten toda a protección oficial. Xa, os profesores e profesoras que traballaron por pura vontade, demos testemuño aos euskaltegis para que eles e elas desenvolvan o que puxeron en marcha. É un paso fundamental no seu pequeñez. Sobre todo, porque o próximo curso, nos cárceres de Martutene, Basauri e Zaballa, poderase aprender eúscaro de forma integral, recoñecendo a igualdade de dereitos e sen discriminación.

Os novos pasos, por suposto, son necesarios máis pasos para que a posibilidade de vivir en eúscaro nos centros penais sexa real e de calidade, xa que o cárcere é en si mesmo un sistema de desexo. Haberá que facer un gran esforzo para que o eúscaro e a cultura vasca sexan protagonistas para que o acceso ás persoas presas sexa máis rápido e sólido. Para que entre todos e todas renunciemos ao modelo penal punitivo e afrontaremos doutra maneira as necesidades de todos e cada un destes cidadáns vascos.

“O eúscaro é o noso único territorio libre”, dicía Sarrionandia. Pode ser un eixo eficaz para aprender a vivir en liberdade e en boa convivencia. Así é. Vémolo todos os días nos euskaltegis. Tamén o vimos nos cárceres. Queremos facer un chamamento especial á sociedade vasca en xeral, e aos euskaltegis en particular e a todos os promotores da cultura vasca, para que estean atentos e teñan en conta, de face ao próximo curso, os centros penais durante a matriculación.

E, estando en campaña electoral, evidentemente, unha petición concreta a todos os partidos políticos: unha reflexión e unha proposta. Hai que garantir o dereito a vivir en eúscaro para toda a cidadanía, sen discriminación algunha. Para que isto sexa certo necesitamos políticas lingüísticas efectivas, valentes. Desde o respecto ás decisións dos cidadáns vascos e das nosas institucións democráticas, como non. E hai que abrir novas oportunidades en todos os ámbitos. Un destes retos é organizar de forma digna e adecuada as clases de eúscaro nos centros penais. E a partir de aí, empezar a pensar e organizar “estraños” que superarán o actual modelo penal, tendo en conta os Internados que foron tan importantes no noso ámbito.

Para facer posible este percorrido, moitos profesores dos euskaltegis realizaron unha xenerosa achega económica. E estivemos vendendo as nosas bolsas, lanzando pancarta nos manifestos... agora, no momento de despedirnos, á hora de decidir que facer cos sinxelos medios que reunimos, trasladaremos os nosos últimos restos á Asociación de Acollida.

Un alumno de Basauri escribiunos na Korrika:

Ttipi ttapa, ttipi ttapa...

sen vós non puido ser,

non se podía,

non sería posible,

Non te poderías...

como cada un

TODO O MUNDO!

Pois claro! Que foi fantástico. Desde a satisfacción que proporciona o compromiso queremos manifestar que mereceu a pena, especialmente para os alumnos, porque sempre merece a pena emprender para ampliar, ampliar, consolidar os dereitos. Afortunadamente, o gran desexo terminou, pero queremos e necesitamos aos e as presas vascas en casa; nos euskaltegis, alumnos e profesores, sempre no esforzo de vivir en eúscaro.

Debemos a todos os cidadáns e a todos os presos a posibilidade de vivir en eúscaro. Garantindo o dereito á aprendizaxe do eúscaro. O centro penal necesita eúscaro e a achega do eúscaro á poboación penal.

Moitas grazas a todos os que colaborastes nesta aventura.

Adeus!

Un mundo sen muros soñando, construíndo gretas, desde o eúscaro e en eúscaro!

Grupo de Profesores de Eúscaro de Presos