A entrevista máis interesante que lin ultimamente sobre o status dos vascos é a realizada en Larrun 283 por Asier Basurto e Lander Arbelaitz ao sociólogo Iñaki Iurrebaso. Por certo, o tribunal cualificou a tese de Iurrebaso como Sobresaliente cum laude.

Despois de atravesar a era de substitución até 1970 –II en España. Hai que eximir en parte o renacemento republicano–, durante uns 25 anos, vivimos a recuperación (1971-1996) e desde entón estamos na era da inacción. Estou convencido de que coincide coa percepción da maioría dos vascos conscientes!

A visión que predomina na opinión pública é que imos ascendendo aos poucos na competencia, pero que estamos nun uso lento ou retrocedido, sempre en relación coa competencia en eúscaro. Este sociólogo actuou doutra maneira: en lugar de mirar quen sabe euskera e quen non o sabe, optou por outro enfoque: quen se desenvolve mellor en eúscaro, quen mellor en castelán/francés, e cada un de maneira similar. E, guiado por esta perspectiva, o falante agrupounos en sete grupos de competencia, e así chegou á conclusión de que a visión principal que mencionamos máis arriba, que é a que permanece inmóbil ou retrospectiva na capacidade e no uso, é unha visión equivocada.

Reflexionando sobre os datos deste sete grupos, nun extremo os euskaldunes (1%), no outro os castellanoparlantes (63,9%), e o cinco conxuntos moi heteroxéneos de euskaldunes, ponse de manifesto que a nosa principal debilidade atópase na capacidade de moitos bilingües, e non no seu uso, como nos dixo até agora o mantra conservador, conservador, que nega as necesidades de novas políticas lingüísticas. No uso si temos o problema, claro, pero a razón é que poucos e poucos saben eúscaro, que non querer facelo, porque si que están mellor en castelán, pero os que se esforzan en euskera senten euskaldunes.

Resumindo os datos e traducindo a clasificación dos falantes a tres grupos: 195.000 falantes desenvólvense mellor en eúscaro (7%), mentres que 222.000 (8%) desenvólvense de forma similar en ambas as linguas, e 2.230.000 máis se desenvolven mellor en castelán (85%), aínda que moitos deles tamén saben eúscaro. Iurrebaso subliña que o desequilibrio é enorme, xa que case todos os que se desenvolven máis facilmente en eúscaro saben a outra lingua, pero a maioría dos falantes que falan en castelán non saben eúscaro nese nivel.

Os que queremos falar en eúscaro en Euskal Herria, en cantas ocasións podemos facelo en eúscaro? Tras analizar a composición das redes de relacións, Iurrebaso estimou que actualmente ao redor do 82% das entrevistas son necesariamente en castelán, xa que a maioría da poboación só sabe castelán. O dato de uso non pode ser superior ao 18%. Utilizando a mesma fonte de cálculo, obsérvase que o uso do eúscaro sitúase en torno ao 15%, moito máis cerca do máximo posible que do mínimo posible.

A primeira conclusión é clara: si non aumentamos ese 7% e ese 8% na capacidade do eúscaro, estaremos en uso en torno ao 10-15%, como estamos a facer actualmente.

Ademais de pedir o que corresponde ás institucións e aos partidos políticos –novas e mellores políticas lingüísticas e nova conciencia de gravidade–, que podemos facer quen queremos vivir en eúscaro? Necesitamos un sentimento de comunidade. E na sociedade individualista consumista na que vivimos non é fácil, pero é necesario.

Pensando na sustentabilidade dos vascos, véñenme á memoria os xudeus. Non os actuais israelís militarizados, senón as comunidades xudías que, como dispersas, mantiveron a conciencia xudía tras a masacre do seu templo principal e da súa cidade santa. E no espello do Xudeu de Joxe Azurmendi vese a un vasco.

Como é sabido, no centro de Nafarroa Garaia e en Ribeira, Vitoria-Gasteiz e Balmaseda, e tras a súa expulsión por orde dos reis católicos españois en Baiona, en Euskal Herria tivemos moitos xudeus. Só en Navarra uns 50, na Idade Media, e en Baiona até hoxe. Amparados polos reis navarros, especialmente por Carlos III o nobre, e salvo o famoso pogrom de Estella de 1328 –seis mil mortos, alegre, como Menahem Ben Zerah (1308-1385) viviron e contaron na súa pel: en Estella, Andosilla, Viana, Funes, Gares e San Adrián, viviron mellor até finais do século XV.

Que as cohesionaba? Sen dúbida, as relixións. Por parte da clase social, había prestamistas bancarios de diñeiro enriquecidos na corte, pero tamén había carpinteiros, preparadores de coiro e pequenos comerciantes. E os idiomas? Ao carón da historia de dúas mil anos, no século XX, en xeral, falábase da lingua do Estado que habitaba Europa (moitos dos intelectuais xudeus foron os menos xudeus e alemáns, como Marx!), e no mellor só na liturxia utilizábase o hebreo limpo e sagrado. Por tanto, na historia, completamente considerada, pódese dicir que a relixión se mantivo máis que a lingua. Con todo, cando se creou o Estado, o hebreo foi posto en pleno centro e todos sabemos como resucitou.

Como nós, os xudeus tamén tiveron o choque máis duro co Estado nacional moderno. O Estado nacional moderno proclama ante a lei que todos somos iguais. Pero se todos somos iguais, non podemos ser diferentes. E en España hai que ser español e falar español, e en Francia francés, e francés! E asimílannos e asimílannos. Os xudeus salváronse na actualidade, creando o Estado de Israel e dando lugar ao hebreo, entre outros lugares. Algún día podemos ser politicamente independentes e pór o eúscaro no centro? Sen aumentar ese 15%, e sen conciencia de comunidade nin prácticas, como vasco dificilmente podemos ter sustentabilidade.

Pako Sudupe