O reino de Pamplona nace en 824 coa axuda dos vascones musulmáns do Ebro. Os dous pioneiros, Eneko Arista e Musa ibn Musa, liberáronse. Pero os seus adxacentes mesturarán cartas. Por tanto, os cristiáns navarros deben presidir os ataques dos exércitos mahomáticos. Perderán moita batalla, como a de Junkera Ibarra no 920. Almanzor ou Ao-Mansur ataca ao vascos seis veces, entrando dúas veces en Pamplona. Pero morre en 1002, e ao mesmo tempo aparece Sancho o Grande (1004-1035). Sancho III dará un aire ao País Vasco, máis que de guerreira, por trato cos musulmáns e polo matrimonio entre grandes cristiáns.

Asegurará o camiño cara a Compostela a Europa, ampliará a arte románico, ampliará a reforma benedictina nas súas terras. Alí a principal forza dos vascos pasará de Norte a Sur, onde permanecerán uns mil anos até Garona, primeiro na antiga Aquitania, logo en Novempopulania, despois no ducado de Vasconia, finalmente no principado soberano de Gascuña.

Nos reinados contiguos, o Reino de Castela estará sempre na barranca mirando ao de Pamplona, a ver que terreo, cidade ou castelo poderalle ocupar, e por que non, cando o tragará enteiro. Se se suavizou, o reino dos vascos cómeo polo sur e polo oeste como un cancro. A continuación Castela quitaralle a esquina euskaldun da vella Castela: ao leste de Burgos, parte de Atapuerca ao Ebro; en 1173, a Rioxa á dereita; cara a 1200, Araba, Gipuzkoa e o Duranguesado de Bizkaia; en 1512, o resto que quedará Fernando o Católico e en 1515 unirá a Castela. O emperador Carlos vai deixar a Baixa Navarra na illa de 1530, e isto vai estar en mans dos reis da lei, xunto co soberano señorío de Bearno… Pero imos á urraska!

Sancho o Forte (1194-1234) foi o último rei vascón, é dicir, vasco, desgraciado. O rei de Castela acolleulle tres territorios occidentais: Araba, Gipuzkoa, o Duranguesado de Bizkaia, e como en 1199 o rei navarro realizou unha excursión a Marrocos, aproveitando a posibilidade de Castela para cercar a cidade de Vitoria/Gasteiz. Ao cabo de sete meses, os vitorianos cederon en 1200 anos tras obter a autorización de Antso. Con Álava, ao ano pasado, Castela anexionou Gipuzkoa en condicións escuras, e o Duranguesado. Don Diego López de Haro de Bizkaia colaborou co rei depredador de Castela. Perdido xunto con Gipuzkoa o camiño ao mar, Sancho Norte enfróntase a unha nova solución e pronto o conseguirá. Richard Coeur de Lion/Rikardo, esposo da súa irmá Berenguera, deulle o Leste de Lapurdi, que máis tarde se denominará Baixa Navarra ou Bajonavarro, e os seus ríos arróxanse a Aturri. Pronto Baiona será o porto marítimo de Navarra polo trato entre os nosos reis e os duques ingleses de Aquitania. Ao non ter fillos, deberá deixar a coroa ao fillo da súa irmá Branca, Thibaud/Teobaldo I.ari, novo conde de Champagne. Do mesmo xeito que iso, os seguintes soberanos serán franconavarros, pero o pobo é vasco, fala “lingua navarrorum” segundo un documento oficial de 1167, e no século XVII José María Jimeno Jurio ve o eúscaro como “lingua nacional” de Navarra no seu libro Navarra, Historia do eúscaro.

De aí o meu título, o reino dos vascos. Sei que nos tres territorios occidentais, especialmente en Bizkaia, algúns cidadáns non están de acordo con esta visión, e é comprensible que os seus antepasados desde a Idade Media baixo os reis casteláns, e nos guerreiros anti-navarros que serviron a Castela en varias ocasións, especialmente na conquista de 1512 e nas sucesivas guerras de Iñigo Loyola, temos como exemplo. En Iparralde, con todo, somos navarros: bajonavarras directos e de xure, labortanos e suletinos indirectos e de facto, polo que desde aquí non podemos ver a historia como desde occidente. Euskal Herria non queda no Bidasoa, e tamén somos vascos. Vai sen dicir?