É un tema delicado, con moita dor e sufrimento de moitos anos atrás. Golpeou duramente a moitas persoas. E precisamente por iso gustaríame deixar claro desde o principio que non é a miña intención ofender a ninguén. Con todo, a través dunha serie de feitos recentes e de declaracións escoitadas, gustaríame achegar a miña visión do tema, tratando de basearme en datos obxectivos. Porque non me parece nin axeitada nin real a lectura que desde distintos ámbitos está a facerse do conflito vasco e das súas consecuencias, seguindo intereses concretos. Relato dos “chinchos” e os “malos”. Gañadoras e perdedoras.

Escoitei moitas veces, mesmo entre vascos e nacionalistas, a seguinte opinión sobre a cuestión dos presos vascos: “Eu son absolutamente partidario da repatriación dos presos. Pero de deixar libre… A Euskal Herria si, pero a casa non sei… Quen causou os asasinatos ten que cumprir a pena…”. Evidentemente, a opinión é lexítima, e tamén podo entender en parte a súa argumentación. Pero me parece que é o resultado de mirar só a unha parte do puzzle, en lugar de mirar a todo o puzzle…

O conflito vasco está a durar décadas e séculos. Por certo, o que queda por solucionar. Conflito político de feito, con dúas vertentes principais: O País Vasco, por unha banda, e os Estados de España e Francia que non aceptan a súa propia natureza. Como en moitos outros lugares, o conflito político tamén supuxo un conflito armado. E as dúas partes, neste caso a organización ETA, e os dous estados e as súas forzas armadas e paramilitares, participaron no conflito armado coas graves consecuencias e danos colaterais que iso leva: os que provocaron e sufriron ambas as partes. En ambos os lados estiveron os que provocaron actos violentos. As vítimas destas violencias estiveron e están en ambos os lados. E a ambos os dous lados houbo e hai moita dor.

A partir de 2011, afortunadamente, ETA negouse a executar a loita armada. Para algúns isto foi algo que había que facer moito antes, e estou de acordo con iso... Pero interrompeu a súa actividade, desapareceu, entregou armas e declarou que recoñecía e sentía a dor causada. Por tanto, algúns fixeron o que pediran desde fóra en varias ocasións: pór fin á actividade armada, apostando por vías políticas e pacíficas. Foi un gran avance que a sociedade vasca valorou debidamente e que permitiu dar pasos cara a unha mellor convivencia.

Neste contexto, moitos reivindicaron que con iso xa se superou o conflito vasco, que xa conseguimos a paz e que todo o problema terminara. Creo que se situaron moi lonxe da realidade. E é que a outra parte aínda non deixou as armas, nin recoñeceu a dor causada nin manifestou sentirse. Moitos aínda non aceptan a existencia do conflito político: “O problema era a organización terrorista ETA e unha vez derrotado policialmente e militarmente todo acabou”.

Pero saben perfectamente que aquí o conflito é moi anterior á creación de ETA, e que despois da desaparición de ETA o conflito segue aí. ETA non foi a orixe do conflito, senón o contrario.

Unha das consecuencias do conflito é a cuestión dos presos vascos. No ano 2023, que pasou doce anos desde o ano 2011, conseguiuse que todos os presos e presas acabe por fin a dispersión e a repatriación vasca. Tamén é unha excelente noticia. Para algúns era algo que había que facer moito antes e estou totalmente de acordo. De ningunha maneira sustentábase a decisión da dispersión, o que afectaba os familiares de presos o sufrimento, o risco e a dor adicional (que tamén supuxo a morte).

Pero iso non quere dicir que a cuestión dos presos resolveuse totalmente. Aínda hai 158 presos vascos no cárcere (nos anos máis crus chegaron a ser máis de 800 debido á dogma “Todo é ETA”). Iso si, todas esas partes dun conflito armado. Todos os demais están libres desde hai tempo. Sen cumprir sanción algunha.

As estruturas do Estado seguen aplicando unha dobre lexislación excepcional: eternizan as sancións ás partes, mantendo en prisión as que segundo a lexislación debesen estar na rúa, e eliminan as penas ás demais, liberando as que debesen estar en prisión desde o primeiro momento con total impunidade. E así, deixando claro, unha vez máis, que o principio de igualdade de trato non existe. Que non se xulgan as accións, senón quen fixo a acción. Pola mesma acción, unha das partes leva entre 30 e 40 anos en prisión e a outra parte fíxoo entre 1 e 2 anos ou ningún.

Isto supón unha lectura de dous niveis de violencia. Sufrimento a dous niveis diferentes. Vítimas de dous niveis diferentes. Cos riscos e consecuencias que iso leva. Debemos ser capaces de recoñecer todas as violencias, dores e vítimas do conflito. Todas. E manter a mesma actitude e rigor cos seus responsables. Sen diferenzas. E neste traballo todos temos algo que mellorar, todos sen excepción…

Por tanto, podería haber dúas opcións para resolver a desigualdade de trato que se sinalou: ou se aplican as mesmas penas aos responsables da violencia das dúas partes, desde o principio na rúa, encarcerando aos que están sen castigo e impondo as longas penas impostas ás outras partes. Ou deixamos soltos a todos, aos que están hoxe en día encarcerados (como se fixo en moitos conflitos internacionais, como Sudáfrica ou Irlanda do Norte).

Todos sabemos que a primeira opción é imposible en España. Que nunca o farán. Por tanto, quedaríanos unha segunda oportunidade…

Hai un camiño por diante, seguramente longo, pero ademais de estar en Euskal Herria, creo que os presos vascos teñen dereito a estar en casa para axudar a resolver un conflito que aínda está por resolver. Para seguir dando pasos entre todos. Recoñecendo todas as dores, respectando a todas as vítimas. Dando continuidade ao traballo extraordinario que están a realizar organizacións como SARE.

Aitor Irigoien Odriozola