Euskera unificado medio século, quen tiña que dicirvos aos que en 1968 estabamos nesas salsas...

Euskaltzaindia tiña como obxectivo a unificación do eúscaro desde os seus comezos, hai cen anos. A cuestión era que, si queríase facer unha unión, había que facelo ao redor dos dialectos centrais. Hai dous dialectos nas beiras, o de Zuberoa e o de Bizkaia. O de Zuberoa é pequeno e non ten tanta importancia, pero o de Bizkaia é moi importante, son case a metade dos falantes… Se estaba en Bizkaia, polo camiño de Sabino Arana, a idea de que había que facer unha confederación, entre os estados vascos… Segundo iso, todos os dialectos debían ser traballados. Se Batasuna estivese en torno ao biscaíño, moita xente dixese que si en Bizkaia, pero non se trataba diso, senón dunha unión equilibrada e para todos os vascos. E é evidente que os dialectos das beiras, nas linguas de todo o mundo, son os máis remotos.

Para superalo, Euskaltzaindia necesitou 50 anos, desde a súa creación en 1918.

Hai que ter en conta que eses 50 anos non foron anos normais. A Academia da Lingua Vasca non existía legalmente; si era tolerada, pero… Batasuna non se expuña porque non había forma de expola.

Finalmente, en 1968 iniciouse a creación do batú. Como viviu vostede aquel proceso do “exilio” do mili?

Antes da marcha dos soldados xa era partidario da unión. Parecíame necesario. Todas as linguas do mundo, cando alcanzaron un grao de oficialidade, tiveron que superar o desafío da unidade involuntaria. Ensino, publicidade… Iso esixe un idioma homologado. O caso é que Lekuona, entón presidente da Academia da Lingua Vasca, dicía que había que traballar todos os dialectos, etc… Finalmente, Gabriel Aresti impulsouna para celebrar a asemblea de Arantzazu, vendo as celebracións do 50 aniversario de Euskaltzaindia. "Está ben comer e beber, pero esta institución ten unha misión", dixo, e pediu que se puxese na acta. Iso foi o que trouxo á reunión de Arantzazu.

Recentemente impulsor, pero guiado por Mitxelena.

O líder da Unión, o deseñador do produto, foi Luís Mitxelena, si. O seu vasquismo e o seu patriotismo eran inequívocos, foi condenado a morrer en tempos de guerra... Quero dicir que tamén era aceptable para os agoadizos, que o vían con bos ollos. Iso era moi importante, porque os que naquela época apostabamos pola unidade adoitabamos ser de esquerdas. Comunista, marxista... non se cantas cousas dicíannos. [Pai] Villasante marxista, si!

Dunha ou outra maneira, o caso é que en Arantzazu puxeron as bases do batua.

Si. En primeiro lugar, a ortografía. Logo, declinación e verbo. Decidíronse cousas simples, pero marcouse o camiño. Eu volvín a Euskaltzaindia, desde o servizo militar, cando estudaban o verbo. E foi sorprendente desde un punto de vista político: a pesar de que o surgimiento da esquerda en xeral, todos recoñeciamos a Mitxelena como líder, e sendo Mitxelena do PNV, fose moi fácil que o PNV dixese "Mitxelena fixo unidade e isto asumímolo, porque é o noso home". Ningún de nós diría nada. Pero non souberon aproveitala. Diría que os dirixentes do PNV daquela época non sabían que estaban a facer unidade, coma se fose algo raro de Júpiter. Ata que Garaikoetxea foi lehendakari non se fixo ningún paso nese sentido, a favor de Mitxelena. Supoño que Mitxelena estivo bastante soa, empuxada pola xente da esquerda ou por outras persoas.

Á espreita, o proceso continuou.

Si, pero sorprendeu que ao final da asemblea de Arantzazu non se deu ningún paso para seguir por ese camiño.

O contexto político non axudaría. En Hego Euskal Herria aínda existía o franquismo, entre outras cousas.

Non por iso, a política non se situou nin se situou en contra, Franco e a maioría dos abertzales de aquí non entraban niso.

Pero talvez a lingua non era unha prioridade para os nacionalistas daquela época complicada.

As bases da nacionalidade de Sabino Arana en Bilbao, nun pobo deseuskaldunizado, foron falsas e moi malas. «O importante non é a lingua, é a raza». Si queres integrar a unha chea de inmigrantes que tivemos, iso é suicida. Había ese ambiente, e o eúscaro, bo, no pobo, na familia... tiña sitio, pero non para as cousas prácticas. Pensa que, despois da guerra, empezou a utilizar o eúscaro como lingua de traballo de Euskaltzaindia, antes falábase en castelán. [Federico] Krutwig impulsou o uso do eúscaro nas reunións e nas reunións. Krutwig trouxo a Euskaltzaindia unha visión moderna, internacional. Incluso algúns excesos.

Tras a reunión de Arantzazu, ao principio dicían que non se deu ningún paso para avanzar no camiño.

Si, así é. Ao final celebráronse eleccións en Euskaltzaindia, para elixir ao novo presidente da Academia da Lingua Vasca. Antes non se facían, pero alguén deu que se tiñan que facer segundo os estatutos. Houbo algunhas "conspiracións" e algúns decidiron presentar ao Pai Villasante, coa aprobación de Mitxelena. Obtivo a maioría dos votos. E no tempo de Villasante fíxose algo importante: até entón apenas había comisión, todo decidíase entre todos. E el dixo, "así non pode ser". Fixéronse comisións, cada cal se inscribiu cando quería e logo trasladáronse os acordos ao pleno para ratificalos, corrixilos… Con este sistema déronse os últimos toques á escritura, á ortografía. A verdade é que non había ningún problema. O verbo auxiliar foi máis duro, eu estiven nesa comisión.

Por que é duro?

Porque hai moitas diferenzas segundo os dialectos: deicho, deicho, deicho. Entre nós, polo prestixio de Krutwig, moitos apostabamos polo labortano clásico. Mitxelena, pola súa banda, prefería o sistema guipuscoano e o navarro. Cando os biscaíños viamos claramente que non ía saír o biscaíño, queriamos que polo menos no eúscaro batua incluísense o maior número posible de elementos do bizkaino. Para que a xente de Bizkaia non o dixese "ouza, este eúscaro batua non se entende, non é o noso en absoluto". Por iso, ao ouvir "ser", por exemplo, son eu, es ti, é el, e somos nós, en lugar de nós. Gara dise en Bizkaia, pero tamén en Lapurdi, Navarra e moitos outros lugares.

De cando en vez vólvese o debate sobre a relación entre o batua e os dialectos vascos. Creo que estamos nun momento dado.

Aí hai criterios científicos e criterios interesados. Algúns din "o natural é o dialecto", "a vida está aí"… Pero hai persoas que din "eu nunca estudei nada, nin o dialecto nin o batua, pero polo menos como sei o dialecto biscaíño, vou apostar polo dialecto biscaíño, así non teño que aprender o eúscaro batua". Unha vez un alcalde de Ermua díxome: "Eu non necesito un eúscaro unificado, si teño suficiente para falar cos de aquí". Que pensamento, "eu non leo nada en eúscaro, porque non entendo o eúscaro escrito". Pero non sabes o eúscaro escrito, nin o batua, nin o dialecto. E di o contrario do unido, para esconderse no teu dialecto, pero non no escrito. Hai moita xente niso: o único que sabe é do pobo, e entón defende porque lle interesa, para que non quede indecente. Alguén podería dicir: "Por que ti non sabes o outro? Entón es analfabeto? E acepta o analfabetismo? ". Non se pode culpar a unha persoa diso, non é de boa educación, pero...

Sempre se di que si se perde un dialecto, o eúscaro amputarase. Por outra banda, é evidente que nas linguas moi desenvolvidas a diferenza entre os dialectos é moito menor que entre os dialectos. Deberiamos aceptar esta perda sen traumas?

É, sen dúbida, a perda que se produciu en todas as linguas do mundo. Con todo, engadiría que hai que facer un esforzo para integrar algunhas das peculiaridades "persoais" que teñen os dialectos vascos na unidade. Iso é o que algúns queremos impulsar, polo menos desde Bizkaia.

"Euskaltzaindia está continuamente ditando novas normas e entusiasmando aos seus falantes", subliñou o presidente de Euskaltzaindia. Verdade, mito...?

É un mito. E hai cousas que non se transmiten a través da norma, senón lendo. "Até agora isto dicíase así e agora fíxache como o trae este escritor". Por tanto, non é que Euskaltzaindia diga que si, senón que os usos cambian.

Que traerá o futuro?

O eúscaro do futuro será unificado, ou non será. E si non o é, é porque se perde. Pensar no século XXI que unha lingua pode vivir independentemente da literatura, sen ter en conta os medios tecnolóxicos que temos, é un soño.

"Quintaedades"

"Os escritores, os xornalistas... temos que facer un esforzo para impulsar as peculiaridades dos dialectos vascos", di Xabier Kintana. O problema é que non sempre é fácil pór de acordo a Euskaltzaindia. O secretario da entidade citounos un exemplo da palabra "irmán" que só se usa en Bizkaia: "Eu son partidario de que se sume, que sexa unha norma, porque enriquece. Pero os guipuscoanos non senten representados por esa palabra e... Din que son ‘quintaedades’.

Pintxo-pote ou escravitude co castelán

"Diría que pasamos do purismo absurdo da época de Sabino Arana ao extremo oposto. Pintxo-pote, por exemplo. Obviamente, Kintana quéixase da falta de capacidade (ou entusiasmo) do eúscaro para crear o seu propio léxico: "Calquera castellanohablante adiviña calquera cousa e, se lle pos algo, dise que é euskera. Teremos que utilizar a linguaxe internacional para dicir `cuántico´, claro, pero non tiñamos mellor palabra para dicir `pintxo´? En eúscaro hai txitxiburduntzi, como os pintxos morunos. Na comida o chicharro, a carne ou o peixe é parte non vexetal. Eu propuxen que se dixese beliscos aos que se venden nas tabernas cun pau, ou algo polo estilo. Por suposto, hai que inventarse a palabra pola época, agora é demasiado tarde. Pero ninguén nos preguntou como o diriamos en Euskaltzaindia. Basta de pratos!".

Esta entrevista foi publicada por Hiruka e trouxémola grazas á licenza Creative Commons.