A cultura, a lingua, a historia e a territorialidad únense para facer a identidade dunha nación. Que sabe a sociedade que podemos crer que é de aquí? É máis, o alumnado do modelo "D" da rede pública dun potenciito do estado español, incluso o alumnado considerado como sector privado, o modelo lingüístico que aprende eúscaro?

Polo nome dun escritor, por un grupo de música, por unha obra de teatro, por pouco que sexa unha película, que?

Que saben os alumnos do idioma que aprenden? Ou cantos dialectos existen? Por que, entón, xurdiron tantas diferenzas entre eles? Ou por que o eúscaro retrocedeu ou por que sobreviviu até hoxe?

Saben de historia que todos os vascoparlantes estivemos unidos a unha estrutura política chamada Navarra? E que a primeira conquista (o oeste navarro –hoxe Bizkaia, Gipuzkoa, Álava, Bureba de Burgos e A Rioxa–) supuxo a división da lingua a favor das diferenzas existentes?

Ou da segunda conquista, a de 1512? Nela, España, o exército máis poderoso da época, meteu entre 16.000 e 20.000 soldados a través da forza até Pamplona, como en Flandes e Portugal, onde a ocupación durou décadas. Por exemplo: Cando España obrigou aos pamploneses a aloxar nas súas casas a 6.000 soldados españois por cada 10.000 habitantes de Pamplona en 1571, o que supuxo un primeiro paso importante no auxe do castelán, prexudicando ao eúscaro.

Sobre a primeira sesión de normalización e difusión do eúscaro, sobre a promesa de Ioana III.ak en Navarra, é dicir, sobre o "novo testamento", que saben os alumnos?

Unha vez que varios territorios se quedaron en mans de Castela, Aragón e Francia, os colonizadores citados han subestimado o eúscaro de maneira irreversible e humilde, eliminándoo de moitos ámbitos, como son a toponimia e os documentos.

Por outra banda, os últimos manuscritos indican con máis claridade que a diferenza entre algúns dialectos era moi difusa: "Lazarragarena"; "Murillo O Froito petxena" (libro de impostos, descuberto en 2017); carta de 1416 entre dous grandes navarros, utilizando o eúscaro superior; e escribano anónimo do arquivo de Oñati, que non tiña ningún erro ortográfico, que evidenciaba o costume de escribir cando a xente sinxela non sabía escribir e ler en eúscaro. De aí até hoxe, entre todas as prohibicións, normas e ordenanzas que se queiran...

E que saben de territorialidad? Cantos Lekunberri ou Basauri ou Getaria en toda a zona vasca, en toda a Navarra? Ou até onde chegaba o eúscaro na antigüidade. Os últimos achados, as palabras "Sesenco, Velarthar, Lesuridantar..." dos ronseis romanos de Soria, subliñan que os vascos estaban alí nunha dirección inmellorable, deixando de lado a "euskaldunización tardía da gamba".

Influiría no uso do eúscaro, sabendo que somos un pobo colonizado, liberando aos grupos da amnesia e facéndolles entender que o eúscaro é seu?

Pola contra, un parágrafo de catro liñas dun libro de historia de 2º de ESO que di de Navarra, da nosa nación, literalmente: "Aínda que foi o centro de poder de Sancho III o Grande, tiña poucas posibilidades de estenderse cara ao sur. Os reis de Aragón gobernaron alí entre 1076 e 1134.urteen."

Todo acabou! Aí termina a nosa historia de catro liñas na ESO e no bacharelato, todo o demais, a cultura, a historia e a territorialidad española, que os profesores asalariados fan cumprir nun "curriculum" tan estraño como oficial, sen pór en dúbida nada, co folclore e a mitoloxía –coa invención de Euskadi gora, claro. Sen esquecer que celebramos sen ningún tipo de vergoña os nomes e as festas da gran España: San Inaxio, un xefe de exército na 2ª conquista, convertido en santo; os alardes de Irun e Hondarribia, triunfo de España contra a soberana Navarra; os nomes das rúas de Bilbao e Vitoria, o xeneral Castaños e Wellington, respectivamente, para pagar ao primeiro, e un longo etcétera...

Quen es ti, novo ou adulto?