- A medida que o coronavirus se expande polo mundo, as comparacións entre as pandemias da gripe de hoxe e da de 1918 multiplícanse; aínda que a atmosfera é similar, a realidade é moi distinta.
A gripe española estendeuse por todo o mundo da man dos exércitos da Primeira Guerra Mundial e converteuse na pandemia máis grande do século XX. Cen anos máis tarde, grazas á expansión da mobilidade tanto da cidadanía como das mercadorías, a primeira pandemia do século XXI estendeuse tamén nun mundo globalizado. O medo é a principal característica común.
A enfermidade, coñecida como Spanish influenza, Spanis Flu, Spanish Lady, Grippe Espagnole ou Gripe Española, chegou a Europa a través de Estados Unidos. Sen unha guerra, non sería máis que unha secuela de extensión limitada. Con todo, grazas ao movemento de miles de soldados que se produciu coa Primeira Guerra Mundial, a epidemia estendeuse por todo o mundo. Así, entre 1918 e 1919, deixou millóns de mortos.
"A difusión da gripe condicionouse ao sine qua non foi a Gran Guerra", engadiu. Así o recolleron os investigadores da Universidade de Colombia Liliana Henao-Kaffur e Mario Hernandez-Alvarez nun estudo sobre a pandemia realizado hai catro anos: "A gripe estalou en Brest (Bretaña, Francia) a principios de abril de 1918, cando o desembarco das tropas produciuse nesa cidade, e ao final de mes tamén se rexistraron casos en Italia, así como entre os soldados alemáns que se atopaban en Francia. Na primeira parte de maio, a gripe apareceu en España, Grecia e Portugal, e na segunda chegou a Xangai e Bombai".
Nome da censura
Evidentemente, España non foi a orixe da gripe. Durante a Primeira Guerra Mundial, tratábase dun país neutral no que os medios locais difundiron sen censura informes e informacións sobre a enfermidade. Así, e por ser o único país que informou do problema, a epidemia deuse a coñecer como "gripe de España", cun nome "xenófobo e hipócrita", segundo os investigadores colombianos.
Os medios de comunicación de Alemaña, Inglaterra e Francia, pola súa banda, ocultaron informacións sobre a gripe para "manter a moral dos exércitos do país".
A censura e a falta de recursos impediron investigar o foco mortal do virus, e a maioría das vítimas foron mozas e adultos sans de entre 20 e 40 anos. A febre alta, a dor das orellas, o cansazo, a diarrea e os vómitos ocasionais eran os síntomas característicos da enfermidade. A maioría das persoas falecidas na pandemia sufriron unha pneumonía bacteriana de segundo grao, xa que non había antibióticos.
Millóns de mortos
Ao non existir protocolos sanitarios para os pacientes, estes concentrábanse en pequenas zonas non ventiladas. Naquela época, a máscara de tea e gasa fíxose coñecida, aínda que totalmente innecesaria.
En total, en dous anos, a gripe española causou máis de 40 millóns de mortes en case todos os países do mundo. Descoñécese a cifra exacta da pandemia, que algúns investigadores estiman en 15 millóns e outros en 100 millóns, pero de momento trátase da maior epidemia rexistrada ao longo da historia. De feito, tamén impulsou a creación da Organización Mundial da Saúde en 1923, coa intención de facer fronte ás futuras pandemias.
Outubro de 1918 no País Vasco
En Europa, a gripe comezou a estenderse entre marzo e abril de 1918, e a maioría das mortes producíronse no outono e inverno. Ao ano seguinte produciuse unha terceira onda, máis débil, na costa sur do país.
No País Vasco, pola contra, apenas houbo casos de gripe na primavera de 1918. A epidemia de gripe en España produciuse entre setembro e decembro, e foi en outubro de 1918 cando se rexistrou unha maior mortalidade.
Non houbo unha terceira onda, e nos primeiros meses de 1919 e 1920 só déronse algúns casos.O director do Museo Vasco de Historia do Medicamento, Antón Erkoreka, publicou no estudo A pandemia de gripe española no País Vasco (1918- 1919) en 2006 que a gripe afectou entre o 50 e o 60% da poboación e a taxa de mortalidade foi do 12,1%.
Vitoria, soldados e sacerdotes
Como se dixo, a segunda onda da gripe en España foi a máis grave das rexistradas. Vitoria-Gasteiz contaba naquel momento cunha poboación de 36.640 habitantes e foi a finais de setembro cando se iniciou a epidemia na capital alavesa. "Móstrase con moita intensidade en outubro; ao longo do mes de novembro hai moitos casos, esténdese até a primavera de 1919". ERKOREKA lembrou que a gripe en España afectou especialmente aos mozos que acudían ao seminario de Vitoria-Gasteiz, tanto de Bizkaia como de Gipuzkoa, entre os soldados. "Golpeou a mozos, de entre 15 e 34 anos, e morreron máis homes que mulleres, moitos homes de 21 anos. Recrutas ou seminaristas".
Do mesmo xeito que en toda Europa, en Vitoria-Gasteiz a pandemia causou poucas mortes entre os nenos da cidade e entre as persoas maiores de 45 anos, "quizá debido á inmunización de epidemias de gripe anteriores".
Álava, en situación de epidemia
O 12 de outubro de 1918 o Consello Nacional de Saúde do Goberno Civil declarou o estado da epidemia en Álava "para combater a epidemia de gripe na maioría dos pobos do país e na capital". O diario Heraldo Alavés recolleu a noticia e o día 14 de outubro publicou un documento no que se detallaban as medidas a adoptar.
Non se ordenou o confinamento, pero se tomaron varias decisións para frear a actividade cultural, social e económica do país. Entre elas, pedíase ás compañías ferroviarias que preparasen unha "cámara de desinfección con gas" e outro local para "inspeccionar e desinfectar viaxeiros". Así mesmo, prohibiuse aos traperos do pobo "recoller os residuos nos almacéns de lixo do concello" e ordenouse aos policías municipais que limpasen todos os días "os espazos que hai entre as mazás das casas da zona vella".
Por outra banda, nas portas das igrexas "colocaranse láminas esmaltadas ou de cristal á altura necesaria para que a xente non deixe a sucidade das mans nos bordos das portas". Ademais, mandouse colocar no pórtico da igrexa o seguinte documento: "Rógase respectar o templo e non cuspir no solo por razóns de hixiene".
O Concello de Vitoria-Gasteiz foi obxecto de numerosas críticas por parte de sectores como a "falta de previsión" ante a epidemia de gripe e tivo que tomar decisións adicionais ás adoptadas pola Comisión de Saúde co paso dos días. Así, suspendéronse os bailes da Praza Nova, pecháronse as tendas de trapos e prohibíronse todo tipo de espectáculos. Por tanto, tamén se procedeu ao peche do teatro e do frontón en si mesmo.
Na crise sanitaria de hai cen anos tamén houbo quen quixeron sacar rédito económico ás necesidades da poboación. Así, o Concello e a Deputación puxeron en marcha campañas especiais contra quen se dedicaban á revenda de limóns, multas aos leiteiros que aumentaron o prezo do leite, sancións aos cidadáns que se atopaban recollendo patacas e confiscaciones de alimentos.
O 26 de outubro de 1918, Heraldo Alavés recolleuno así: "Hoxe puxéronse á venda as patacas que o Concello requisou o pasado xoves na Zona vella. Con todo, o alcalde soubo que hai vendedores que mandaron nenos e mozos a comprar esas patacas e está disposto a sancionar a estas persoas con multas de entre 50 e 100 pesetas".