“Non é fácil o meu traballo na bondade actual. Non é fácil dar unha breve noticia de acontecementos importantes, debates profundos e prolongados. Pero como as palabras que sucederon en Arantzazu os días 3, 4 e 5 de Urrilla van ser a fonte de moitas obras máis tarde, paréceme que só che toca dar algunhas impresións en voz baixa”. Con estas palabras comeza o artigo que Rikardo Arregi escribiu en Zeruko ARGIA fai 50 anos, tras a creación oficial do eúscaro batua. Tiña razón: a partir de entón escribir moito sobre o asunto. Pero xa antes da Asemblea de Arantzazu, o tema xa dera algo escrito, sobre todo naquel caloroso verán de 1968.

Anteriormente, ZERUKO ARGIA xa informaba con detalle cada mes do debatido e decidido nas asembleas de Euskaltzaindia, en textos con tinguiduras de acta. Con todo, cando comezou a conta atrás, case todas as semanas dedicáronse a recoller os problemas loxísticos da reunión para unir o eúscaro: “Si é Bear, en Oiñati’n, non tería sitio para xuntar aos junteros, e os primeiros días fixéronos en Arantzazu’n, din. E o último día terminaremos na Universidade de Oiñati. A Comisión está a piques de volver estudar o problema”, sinalaba un artigo de xuño. Un texto de xullo seguía a un dos protagonistas de Arantzazu: “Tamén contamos con Mitxelena Koldo, procedente de Salamanca. Desde On pómonos en conta que o traballo de Oiñati vai ser moi ben, para que non perdamos tempo a decidir as cousas. Ou se decide facer”.

Xuramento de Ermua

Polo menos algúns escritores vascos non tiñan ningunha intención de perder o tempo. Do 28 ao 30 de xuño reuníronse en Ermua e asinaron o Xuramento de Ermua a favor do eúscaro unificado. Esta actitude foi argumentada no artigo Unidade literaria antes de reunirse: “No mundo actual, sen escola, sen universidade, sen conciencia, sen radio, sen xornais, sen cine, sen televisión… e con outras linguas máis fortes, non ten longa vida. E ti bendíganos a que estudemos as condutas que podiamos tomar a favor da súa vida”. Tamén responderon a quen crían que a unión ía ser en detrimento de os dialectos: “Os dialectos son ramas troncales do eúscaro, e si as ramas van ser sas, o tronco é forte e san. A fortaleza do eúscaro unificado manterá obetos aos dialectos vascos”.

Reunidos no artigo seguinte, os escritores non se perderon en metáforas nin en protocolos inútiles; explicaron con precisión e exactitude as súas peticións (ordenes):

“Vese que a unidade do verbo é de cebo. A Euskaltzaindia pídeselle a creación dunha comisión de follas”.

“Aos xornais do País Vasco pediráselles que creen unha sección en eúscaro ou que vivan a lengoa”.

En canto á H, as decisións de Baiona acéptanse. Pídese ao Sr. Monzón que explique as razóns a favor da h Pídese aos señores Lafitte, Haritxelar e Larzabal que expliquen onde e cando se vai a utilizar a h”.

“A petición de Euskaltzaindia, na asemblea de Oñati decídese sobre o tema, para a presentación dunha separata na súa revista Euskera, para o coñecemento do eúscaro e dos escritores”.

Sen ofender a ninguén?

En vésperas da asemblea, en concreto no número do 29 de setembro de 1968, Euskaltzaindia publicou o texto titulado Ze batasuna bila gabiltza. O texto explicaba que a posta en marcha do eúscaro no camiño cara á unidade era “extraordinaria, il-bizarra”, pero tamén contiña un aviso: “Euskaltzaindia non querería ofender a ninguén neste tema, pero non pode ir á unidade sen que ninguén –nós primeiro– oféndase”.

Non era necesario ir moi lonxe para atopar un exemplo. As palabras foron recollidas na portada de Zeruko ARGIA. Pois ben, na páxina 3 da revista, o asinante de Gaztañaga (probablemente Jesús Gaztañaga sería de Asteasuarra) escribiu na sección “Preocupak”: “Pregúntome si o Eúscaro unificado non será nin a pel nin a flor”. Noutro artigo, “eusketaroa”.

As principais preocupacións de Gaztañaga eran a perda dos dialectos ou a creación dunha linguaxe artificial inutilizable, pero, ao final, o que máis ofendeu aos contrarios ao eúscaro unificado foi unha simple letra, unha letra que na maioría dos dialectos nin se pronuncia. O último artigo que se publicou antes da asemblea de Arantzazu sobre o tema en ZERUKO ARGIA foi o de Juan San Martín: “Non hai dúbida de que a lingua vasca é a súa. A unión do eúscaro literario debe ter en conta a todos os dialectos que aínda están vivos no eúscaro escrito e o uso da H séguese facendo nos que están vivos. Por tanto, hai moitas razóns para quitalas”.

A colocación da H, con todo, non requiría ningunha razón, pero requiría regras e tempo, como demostran os textos redactados polos defensores da h.

Eúscaro batua medio século, Euskaltzaindia un século

Este ano Euskara Batua cumprirá 50 anos e Euskaltzaindia 100, xa que na asemblea de Eusko Ikaskuntza celebrada en 1918 na Universidade de Oñati acordouse a creación da academia de eúscaro. Por tanto, non se elixiron o ano e o pobo no que partiu oficialmente o eúscaro unificado, en Oñati. E habemos visto que en homenaxe ao aniversario tentaron reunirse na propia universidade, pero por falta de espazo cambiaron a cita a Arantzazu.

Cando Zeruko ARGIA informou sobre a Asemblea de Arantzazu, tamén tivo en conta aquel aniversario: No número do 13 de outubro, o titular da obra dicía: “A unidade do eúscaro nas vodas de ouro de Euskaltzaindia”. Na portada da revista falábase dos Xogos Olímpicos de México, pero o Arantzazu foi o que tomou toda a contraportada. No mesmo recolléronse artigos e entrevistas redactados por Rikardo Arregi. Primeiro, o andoaindarra fixo a crónica da asemblea: “En Casika fomos cen os reunidos, de toda Euskal Herria. De todo tipo: sacerdotes, prailes, monxas, mulleres, andereños, novas, etc.”.

Despois, Arregi entrevistou ao entón presidente da Academia da Lingua Vasca. Durante eses días e nese ambiente, ninguén dubidaría de quen era o encargado do cargo e, quizá por iso, o xornalista non mencionou o seu nome completo en toda a entrevista. Nunha pregunta chamáballe “Don Manuel” e había un debuxo do seu rostro. Así, era fácil deducir que se trataba de Manuel Lekuona. O entrevistador lembrou aos lectores que Lekuona era un dos primeiros junteros de Oñati 50 anos antes, e afirmou que “a preocupación da unidade tívoa Euskaltzaindia desde o asirio”. Insistiu en que a unidade se faría en lingua escrita e que, por tanto, as principais canles de unión serían os escritores e os profesores. E na última resposta non podía deixar pasar por alto o silencioso protagonista do proceso: “O máis perigoso da asemblea, que levantou a maior parte da inquietude e a perplexidade, era a de H. Aínda que nalgúns momentos a discusión foi un pouco dura, non foi tan dura e lamentable como o era”.

Ao seu lado atopábase a entrevista a Koldo Mitxelena, tamén cun precioso retrato. Para subliñar a necesidade da suma, o lingüista utilizou a metáfora da operación: “Sei o que é a operación porque a volvín a pasar eu mesmo. Nunha operación, segundo dise, non hai máis que un pouco de perigo, e na maioría dos casos, cando os médicos teñen conciencia da necesidade, non mandan a operación senón na medida do posible, e eu creo que o Gerald Ortan. Temos un risco na operación, pero temos un risco, e eu creo que moito máis, ao non facelo”.

Ademais de todo iso, tamén se recolleron algunhas xoias que se escoitaron aos membros da Xunta nun pequeno post titulado “O escoitado”. O Pai Plácido Mujika dixo: “Con H non fagamos o indio”. A sorpresa deuna Piarres Lafitte; sendo de Iparralde poderiamos pensar que estaría a favor de h, pero “eu non utilizaría h, porque no noso lado os emendi non escribirían con h porque o eúscaro se escribirá cada vez menos en Ipar Euskal Herria; non nos atemos ao barco que foi a perder”. Koldo Mitxelena falou a fondo: “Aínda que non teñan outra razón, os mozos teñen unha razón biolóxica que domina a todos os demais”. E, por último, Piarres Xarriton lanzou unha salva a varios junteros: “Aos que como eúscaro unificado piden guipuscoano preguntaríalles si o imperialismo guipuscoano escríbese con ou sen h”.

No seguinte número, nun artigo asinado pola propia Euskaltzaindia, a academia destacou a súa vontade e vontade de colaboración e “para que os euskaltzales que estiveron e non estiveron en Arantzazu teñan unha explicación, Euskaltzaindia quere mostrar un avance das decisións e traballos que cada vez vai publicar máis lentamente”. A continuación detallaba os traballos a realizar en morfología, léxico e ortografía, facendo especial referencia á h: “No hauzi de H (sic), despois de escoitar as opinións que se deron, optou por un medio camiño para empezar: é dicir, que Euskaltzaindia vería con bos ollos empezar a utilizar esa letra entre dous vogais iguais ou diferentes”.

Aproximadamente un mes despois, sobre a noticia da voda de Lourdes Iriondo e Xabier Lete, a parte principal dese documento de Euskaltzaindia volveuse a publicar literalmente (e en letra a letra, xa que “hauziak” aínda non perdera a h).

Os primeiros achaques do eúscaro batua

A finais de 1968, a Asemblea de Arantzazu aínda tiña o seu eco en Zeruko ARGIA. En decembro Xabier Gereño falou sobre a actitude de Piarres Lafitte en contra da h. Unha semana despois, Gabriel Aresti expuxo a súa opinión práctica sobre o centrismo guipuscoano do proceso de unidade: “Eu creo que ao principio haberá que coller o verbo de Gipuzkoa e máis adiante ir a Bizkai’ko e a Lapurdi’ko. O de Gipuzkoa’ está máis estendido, pero os outros dous son máis ricos”.

En febreiro de 1969, Karlos Santamaría falou da primeira parte do “dicionario de unidade ” que estaba a preparar un grupo de traballo de Euskaltzaindia, e previu con optimismo que antes de final de ano todo o dicionario estaría na rúa. Pero ao principio do artigo, o matemático donostiarra dicía: “Xa é hora –escribía agora o señor Treseta– de pór obstáculos á unidade do eúscaro para que se converta nun inimigo do eúscaro”. E engadiu: “A verdade é que son moi poucos os que están en contra da unidade”. Pois ben, unha delas tíñaa moi ben posta; o artigo publicouse na páxina 3 do Semanario e á esquerda, como era habitual, Inazio Eizmendi Basarri escribiu en guipuscoano, facendo caso omiso á batuta, e así seguiría durante moito tempo.

Pola contra, aos poucos as augas entraron na senda e no semanario recolléronse as actas das reunións mensuais de Euskaltzaindia. Nestes textos pódese ver como se abría aos poucos o camiño do batua. Ás veces, de acordo: “O Sr. Gereño dixo que tamén sería conveniente elixir os nomes dos días da semana. E quedaron a piques de facelo”. Outras veces, superando dalgunha maneira as discrepancias: “Os señores Kintana e Etxahun escribíronnos en contra dos nomes dos illabetes que Euskaltzaindia aprobou. Dar por boa o mel ás palabras de dous veciños”. A superación doutras causas custaría máis.

O futuro despexará o horizonte

O 8 de outubro de 1972, as persoas que escribían en Zeruko ARGIA reuníronse no semanario para impulsar o uso da suma. Basarri estaba alí e non cambiou a súa opinión sobre o pasado. Pero de face ao futuro, Miguel Strogoff fixo unha reflexión bastante optimista: “Mil veces díxose, e o vijo volveu a insistir: que cada cal siga a súa horta da mellor maneira posible, mentres dure a boa naste-borrasca. Co tempo as augas virán ao seu curso. Entón darémonos conta de todas as chucherías que houbo entre nós a cambio dalgúns detalles. O futuro iluminará o horizonte que agora vemos tan escuro”.

Base en Baiona

A creación oficial do eúscaro batua foi hai medio século, pero as bases puxéronse antes. Un dos principais impulsores foi Jose Luís Alvarez Enparantza Txillardegi (ou Goienetxe, Larresoro, Igara, Usako, Aloña, Harribizketa, Atorrasagasti… todos estes alcumes foron utilizados polo escritor para asinar os escritos de Zeruko ARGIA).

En 2005, con motivo do 2.000 número de ARGIA, Txillardegi lembrou aqueles tempos: “A nivel persoal sufrín unha chea de anos difíciles. Debido a que Euskaltzaindia non daba pasos no camiño a favor do Euskara Batua, dixen en setembro de 1963”.

Ese mesmo ano creou a Secretaría Vasca en Baiona. Reuníase con Jesús María Bilbao, Jean-Louis Davant, Roger Iriart, Eneko Irigarai, Telesforo Monzón e Jesús Solaun na rúa Sokagileen 14.ean. “E en 1964 preparamos unhas bases que, catro anos despois, foron aprobadas por Mitxelena. Tanto ARGIA como Anaitasuna deron todo o seu apoio desde o principio a todos os pasos a favor de Batua”.