A campaña deste ano foi especial debido á complicada situación creada pola pandemia da COVID-19. Segundo explicou o director do proxecto, Mattin Aiestaran, este ano non se puido facer ningunha convocatoria pública para participar na escavación, e formouse un grupo de traballo formado principalmente por persoas de anos anteriores. Predominan os estudantes de Historia e Arqueoloxía, procedentes de diferentes puntos de Euskal Herria; pero tamén hai mozos dos pobos que compoñen o val de Aranguren que traballan en auzolan. Á vista do número de visitantes que acudiron durante a escavación, é evidente que o proxecto suscitou interese non só nos pobos de ao redor, senón en toda Navarra.

Resultados sorprendentes

O proxecto de investigación de Irulegi arrincou en 2007 cando o Concello do Val de Aranguren asinou un acordo de colaboración coa Sociedade de Ciencias Aranzadi para escavar e acondicionar as ruínas do castelo medieval situado a 893 metros de altura, cerca do pobo de Lakidain. A importancia do forte era coñecida, entre outras razóns, polos documentos históricos do Reino de Navarra desde o século XII; ademais, grazas á súa localización, pódese salvagardar a totalidade da Comarca de Pamplona, incluída a capitalidade urbana, así como os principais camiños que conducen aos Pireneos. Como mostra desta importancia estratéxica, as obras realizadas entre 2007 e 2017 mostraron a existencia dun edificio rectangular rodeado de catro torres, con orientación sur como donjon ou torre principal. Estes traballos sacaron á luz gran cantidade de materiais arqueolóxicos e hoxe en día están a traballar intensamente para poder publicar estes resultados.

Aiestaran asumiu a dirección do proxecto en 2016, co fin de elaborar unha tese doutoral a partir da mesma. Dous anos máis tarde, con todo, adquiriu unha nova dimensión cando a exploración xeofísica da contorna do castelo revelou a existencia de varios edificios baixo a superficie terrestre. As primeiras investigacións arroxaron resultados inesperados: un pobo protohistórico desenvolvido en varias fases baixo o castelo de Irulegi, un dos máis importantes do territorio dos vascones.

O xacemento ocupa unha extensión aproximada de 12 hectáreas e está rodeado por un complexo sistema amurallado. Os restos máis antigos remóntanse á Idade do Bronce (c. Aínda que son do século XIV, o núcleo desenvolveuse sobre todo na Segunda Idade do Hierro, no século XVIII a. A partir do século VIN. Nese momento, os signos de ocupación humana estendéronse por todo o macizo de Irulegi.

Vascones e romanos na Guerra de Sertorio

A esta última fase corresponde, precisamente, o edificio que este ano se dedicou a escavar. Trátase dun espazo duns 60 metros cadrados, construído con zócalos de pedra e un muro de adobe. Os materiais que se expuxeron (cerámica, sementes de plantas consumidas e ósos de gando, ferramentas como muíños de pedra…) reflicten o estilo de vida dunha sociedade complexa; ademais dos indicios de especialización, tamén apareceron elementos importados que representan as redes de intercambio da época.

Nun lado do edificio, atopouse unha tumba na que, dadas as características dos restos, non se pode precisar si era recentemente nada ou non, pero os investigadores cren que o feito de enterralo dentro da casa podería reflectir unha certa ritualidad. Dataciones por radiocarbono no século XV a. No século IV sitúa a súa morte.

Aínda que pareza paradoxal, o edificio conservouse case na súa totalidade debido á súa completa destrución. Tanto o teito como as paredes se atopan caídos e presentan claros indicios de combustión. Isto sucedeu a mediados do século XVIII a. Sucedeu no século I, na década dos 70. Nesta época estaba a producirse a Guerra de Sertorio no norte da Península Ibérica: por unha banda Sertorio, cónsul rebelde en Hispania, que conseguiu o apoio de varias tribos celtíberas; por outro Pompeyo, enviado polo Senado desde Roma para restablecer a orde. Segundo fontes da época, Pompeyo pasara un inverno entre os vascones e o seu campamento dera un manancial a unha cidade: Pompaelo, a posterior Pamplona.

Con todo, non está moi claro o bando ao que optaron os vascones; é posible que nos próximos anos a destrución do pobo de Irulegi dea máis pistas sobre a influencia que tivo ese conflito no noso pobo. O que si está claro é que, tras este suceso, a zona quedou completamente abandonada, a poucos quilómetros de distancia, na beira do Arga, en beneficio da nova cidade que comezaba a desenvolverse.

En calquera caso, o xacemento de Irulegi é de vital importancia, máis aló da guerra de Sertorio, á hora de entender as claves dalgúns feitos que marcaron a Protohistoria e a Antigüedad de Navarra. Aiestaran remarcou que na Idade de Hierro non son estrañas as poboacións fortificadas deste tipo no val do Ebro, e na Ribeira de Navarra tamén hai algúns exemplos: O Alto da Cruz (Cortes), A Custodia (Viana)… Pola contra, os vales da saia pirenaica foron considerados máis pobres, xa que até agora non se coñecían xacementos destas características; a identificación do espazo que alberga esta entidade en toda a comarca de Pamplona puxo de manifesto a necesidade de reformular algunhas ideas, mostrando que aínda hai moito que investigar. Así as cousas, o proxecto de investigación de Irulegi dará moito que falar nos próximos anos, xa que supón un fito importante no coñecemento do noso pasado.