Asinastes o convenio e finalmente creouse a fundación. Podería resumirnos os feitos ocorridos nos últimos tres anos?

En 2021, por sorpresa, Bispado, Concello de Vitoria, Deputación Foral de Álava e Goberno Vasco apareceron nos medios de comunicación anunciando que a igrexa da masacre de 1976 converteríase en Centro de Memoria. Tratábase dun proxecto promulgado con moita antelación polos axentes públicos, entre os que se atopaba a iniciativa Memoria Gara, que naceu en 2018, e que desde o 3 de Marzo sumámonos ao proxecto. Nun principio as institucións dicían que era imposible e logo anunciárono por si mesmas.

Con este punto de partida, foron anos moi difíciles para nós. Sentímonos moi mal tratados. Pero priorizamos a importancia do proxecto, sabendo que as institucións non poden levar a cabo o proxecto se non se garante o noso asesoramento, participación efectiva e visto e prace. Cremos que o convenio de colaboración que acabamos de asinar pode ser unha ferramenta para garantir todo isto.

Agora é o momento de construír a propia Memoria. Cales son os prazos previstos? Nalgúns medios de comunicación díxose que pode abrir as súas portas o 3 de marzo de 2026, durante 50 anos.

Nos últimos tres anos representantes do Goberno Vasco (conselleiros como Beatriz Artolazabal e Nerea Melgosa, viceconsejero como Rodríguez Ranz e directora do Instituto Aintzane Ezenarro Gogoan) enredáronse dando esa data de 2026 nos medios de comunicación e dirixíndoa entre eles. Para nós é moito máis importante que a data de apertura acordar unha metodoloxía e unha coordinación clara coa asociación 3 de marzo. Crear un calendario común non estaría mal, nós temos os deberes feitos e presentarémoslles un plan. En moitas ocasións parece que vivimos nun mundo inverso: as institucións rápido e improvisan en busca de titulares a curto prazo, mentres que os axentes públicos demandan que o proceso se basee nun protocolo de traballo consensuado.

A asociación e a iniciativa popular Memoria Gara traballaron moito na reflexión sobre o que debería ser o Espazo de Memoria, analizando, entre outros, os espazos de memoria doutros países do mundo. Cal é o voso proxecto?

Son moitos os proxectos que coñecemos e analizado en todo o mundo nos últimos anos. Tomamos referencias moi interesantes das xa existentes en Irlanda, Portugal, Chile, Arxentina, Uruguai ou Sudáfrica. A conclusión máis importante que extraemos é que a memoria debe relacionarse cos retos actuais. É dicir, temos que crear un espazo dinámico, porque a nosa memoria está viva en diferentes loitas, porque o 3 de marzo de Vitoria-Gasteiz abarca múltiples problemáticas (loita, migración, antifaxismo, feminismo…).

Non podemos esquecer que, ademais de explicar os feitos de 1976, hai que explicar unha ruta popular de case 50 anos, contraria ao modelo de impunidade español e apoiada por reivindicacións de diferentes épocas. O noso proxecto baséase nestes eixos, na construción dun espazo de expresións populares que mantiveron viva a denuncia da masacre de Vitoria. En lugar de mirar cara atrás a través da memoria, debería ser unha factoría de concienciación para construír un futuro mellor.

Estaredes representados no padroado da Fundación o Bispado de Vitoria, o Goberno Vasco, a Deputación Foral de Álava, o Concello de Vitoria-Gasteiz, a Asociación 3 de Marzo e Memoria Gara. Non parece fácil que todas estas institucións coincidan co que a asociación e a Memoria Gara queren, e a traxectoria destes anos non foi a máis axeitada para reforzar a confianza entre as partes. Pero a fundación xa é unha realidade: como imaxinades o camiño que vai seguir?

O Goberno Vasco decidiu que a Memoria se xestionaría a través dunha Fundación e na súa composición impuxéronnos a presenza do Bispado. Rexeitáronnos algunhas decisións, houbo moitas faltas de respecto. No entanto, decidimos continuar no proceso. Por encima destas decisións institucionais, a asociación Martx3 é imprescindible para a viabilidade do proxecto. Estamos dispostos a realizar un asesoramento eficaz, pero o proceso debe basearse na memoria pública. Fíxose o que non se pode, veu o último, e negouse a capacidade de influír ao que sempre estivo aí. Teremos que acordar que e como contar, sen raias vermellas. Pero de momento parécenos máis importante ter unha metodoloxía común de traballo. Mentres isto non estea, é moi difícil paliar as discrepancias.

Como se tomarán as decisións no padroado?

O padroado está representado por 16 representantes (Goberno Vasco 3, Deputación Foral de Álava 3, Concello de Vitoria-Gasteiz 3, Bispado 3, Asociación 3 de Marzo 2 e Memoria Gara 2). É dicir, segundo a situación institucional actual hai 9 cargos públicos do PNV-PSOE e o bispado ten máis representantes que as asociacións de vítimas. Esta correlación de forzas non se corresponde en absoluto coa realidade que mantivo viva a memoria do 3 de marzo nas últimas décadas. Con esta aritmética a maioría das organizacións ten a posibilidade de impor o modelo de xestión, o deseño e os contidos. Pero se equivocarían moito si tentasen pasar un rodete por encima da Asociación 3 de Marzo e a Memoria Gara, porque sen nós o proxecto non é viable.

Coñecemos a través dos medios de comunicación que, segundo un informe encargado polo Instituto Gogoratuz, a igrexa presenta graves problemas estruturais que poden provocar o “colapso” do edificio. As reparacións medíronse en 1,2 millóns. Pode pór en perigo o proxecto ou os seus prazos?

Gogorak solicitou este informe en 2021, comunicáronnolo no seu momento. Con todo, desde entón non se realizou ningunha intervención para resolver estas cuestións estruturais, a pesar de que Gogorak dispuña dunha partida orzamentaria de 250.000 euros para gastar no proxecto, tanto en 2022 como en 2023. O ano pasado, EH Bildu obtivo máis financiamento en Madrid, 600.000 euros, pero o Goberno Vasco non utilizou ese diñeiro. É necesario solucionar os problemas estruturais, pero ademais unha das preocupacións da asociación Marzo3 é protexer os restos da masacre que hai na igrexa. As marcas de bala existentes no tellado de lousa que rodea o edificio, así como as existentes nas vidreiras, deben ser catalogadas, protexidas e mantidas como proba do crime estatal. Na remodelación da igrexa son indicios a ter en conta.

Ademais do estudo topográfico que identifica e vixía estas marcas, é importante realizar unha intervención arqueolóxica na trincheira existente en 1976. A trincheira rodeaba o edificio e tiña unha profundidade de medio metro. Nese espazo que logo se cubriu, é posible que o día do crime quedasen enterrados cristais, fundas de bala e todo tipo de obxectos. É moito máis importante que haxa unha planificación que recolla as nosas achegas.

O 3 de marzo volve ás portas, este ano será o 48 aniversario. Que ideas ou reivindicacións terán este ano os maiores por parte da asociación?

Este ano a nosa asociación cumpre 25 anos. En 1999 organizámonos para reivindicar a verdade, a xustiza, a reparación e as garantías de non repetición. Isto non significa que a denuncia da masacre iniciouse connosco. Desde o primeiro día o pobo vitoriano ha denunciado o crime de estado do 3 de marzo de 1976. Por encima de todas as represións, criminalizaciones, esquecementos oficiais e dificultades, este ano queremos homenaxear a quen sempre estiveron aí nas últimas décadas. Por outra banda, a asociación sumarase á convocatoria dos sindicatos ELA, LAB, ESK e Steilas. Porque para nós facer memoria é sumarse ás loitas dos traballadores actuais. Porque, como sempre dicimos, a nosa mellor homenaxe é seguir loitando hoxe e aquí pola xustiza social.