- Agustín Kardaberaz Elgorriaga (Hernani 1703-Castel San Giovanni 1770), teólogo xesuíta, foi profesor de gramática da súa compañía. Foi un gran escritor e tivo unha gran fama entre os que se moveron entre os aromas do insecto. En 1924, no Seminario de Vitoria, varios sacerdotes e sacerdotes locais crearon o Kardaberaz Bazkuna dedicado a el. Segundo a ponte literaria de Armiarma.eus, “Kardaberaz Bazkuna publicou importantes obras sobre a arte e a historia de Euskal Herria”. Ante o extremo teño un precioso libro publicado por eles mesmos e na parte posterior da portada di: “Nacido en 1924”, no Seminario de Vitoria, a favor do Eúscaro. Perdido en 1936 Reformado en 1970. Para que? a) Nun eúscaro xenuíno b) Traballar dentro do pensamento cristián (non amplo)”.
Este libro é verdadeiramente belo, impreso no citado seminario de 1975, da man de Juan José Garmendia: Saber vexetal. Chámase Botánica e está escrita polo cura azkoitia Guillermo Larrañaga Azpiazu (1905-1978). Quero cheirar a beleza de cando en vez e, entre outras cousas, agárrome a este libro.
Remítome á páxina 69. Alí atópase a familia de cereixas de serpe, que nós chamamos Araceae, entre as plantas monocotiledónicas, e a planta que el foi serpe ou sacerdote, Arum maculatum. Nós chamamos comida de serpe ou herba de serpe; non andamos lonxe, para algúns a serpe e o sacerdote representan algo parecido, por exemplo para min. Hai dous sacerdotes: a herba nerviosa branca (Arum italicum) e a pícara de sacerdote (Arum maculatum), e en eúscaro denomínanse suge-jana, suge-millo, cordel, sacerdot-herba, pajarillo, serpe, serpe, uva de serpe, herba suingar, e sudario, Así o explica o cura no seu libro “Toki busti ta illunzale. Na primavera aparece entre as hojarasca dos bosques. Capta a comida de terra cunha grosa raíz. Coma se a boquilla parpadeara, salpicouse con moito tempo. Si esgotas a páxina e esgotas... gozarás do que che vas a pasar... Por que! Dentro da folla, o oxalato calcáreo, como as agullas, é abundante e perforan a lingua. Por iso, os animais herbívoros non esgotarán a súa doce folla”. O sacerdote ten unha estraña flor e o sexo emancipado, a polinización realízana as moscas, que o describe como “o toque de pole faise con moscas. Baixamos o copo ou a espada e entramos na posición inferior. Un cheiro que para nós é repugnante atrae moscas até alí. Si metésemos o termómetro alí, dariámonos/dariámosnos conta de que nese recuncho faise máis agradable que no canpup. Por tanto, os bichos mergullados poden nadar a plena satisfacción. Ou é, os duros guisantes situados á entrada da habitación pechan a porta aos bichos. Hai que estar uns días, teñen bo aloxamento”.
Xa o escribín antes, a cuestión botánica dos vascos estivo entre o narbáreo José María Lakoizketa (1831-1889) e o propio Gillermo Larrañaga Azpiazu son exemplos evidentes. O que tivo a honra de inscribir a toda a familia de plantas Lardizabalaceae, Miguel Lardizabal Uribe (Tlaxcala 1744-Bergara 1824), estudou teoloxía e foi político de profesión.