En 2009 estreouse Ander, dirixido polo galego Roberto Castón: o campo vasco, o caserío, a tradición, a familia, a homosexualidade… Estes temas combínaos con gran sensibilidade, e é fermoso o devir da historia, desde a familia tradicional inicial até o modelo de familia innovadora –non imos precisar máis para non facer spoilers–. Un ano despois, a película 80 egunean, dirixida por Jon Garaño e Jose Mari Goenaga, narra con frescura a atracción sexual entre dúas mulleres de máis idade. Castón cóntanos que até entón os cines vascos sacaron á pantalla temas que non abordaran e que ese era o seu obxectivo: “Facer unha película que non estaba feita anteriormente”. Trouxeron referentes á xente e foron deixando pegada en máis dun. O actor Josean Bengoetxea é o protagonista da película e cóntanos que a xente se lle achegou emocionada: “Aínda me escriben algúns, dicindo que tanto a película como o personaxe lles axudaron, que lles deron o empuxón que necesitaban para sacarlles do armario, ou que a historia lles emocionou moito”.

Ambas as estreas foron máis acolledores que numéricos, si atendemos ás reaccións do público. Aos 80 días non se encheron as salas de cine e Ander nin sequera estreouse comercialmente no Estado español – “os distribuidores non son moi valentes”, di Castón–, pero curiosamente, ambas foron as primeiras películas vascas que traspasaron fronteiras, porque chegaron a moitos países a nivel internacional. Nos seus inicios visitou máis de 120 festivais ao longo de 80 días, e aínda se move moito dun a outro. Ander foi aos poucos facendo o seu camiño e xa se pode ver en Filmin, “ao final puiden quitar de encima a espinita de non estrear aquí”.

Ademais, hai quen os considera películas de culto. En 80 días hai xente que o defende con entusiasmo, porque é unha película que sente moi súa, que lle encanta. “Para algúns é unha película moi especial e sentímolo, non sempre se consegue e é bonito”, recoñecéronnos os directores. Ander tamén ten moitos espectadores asombrados; é un descubrimento para quen o ve por primeira vez, di Bengoetxea.

Non cambiou nada en dez anos?

En opinión de Roberto Castón, fai menos dunha década para transformar a sociedade. En calquera caso, os entrevistados teñen claro que as películas poderían estrearse hoxe mesmo, que os medos e tabús da historia pódense abordar da mesma maneira, o que é significativo. “A miúdo parécenos que se dan pasos e que a homosexualidade se vive cunha normalidade cada vez maior, e en parte é así, pero ao mesmo tempo fanse lecturas demasiado triunfalistas que non encaixan coa realidade: hai xente que di que nin hai que reivindicala, que a xente vive a súa sexualidade con normalidade… e non é certo. Na escola segue sendo unha das principais razóns para o bullying, e nalgúns discursos tamén se ve con claridade que fráxiles son algúns avances, que facilmente se poden perder os espazos e dereitos obtidos. Por iso, aínda son necesarias historias e personaxes deste tipo”, explica Jose Mari Goenaga.

Os personaxes LGBTI, condenados á traxedia

Se retrocedemos na historia do cine, parece que o destino dos personaxes LGBTI é o drama e a traxedia. Os entrevistados están de acordo, e Jon Garaño di que por iso en 80 días tentaron que non fose unha historia escura, senón unha película luminosa, con trazas de comedia. Tamén Josean Bengoetxea é partidario da risa, “porque o humor é unha arma poderosa para contar historias e reivindicar. Non me refiro á comedia frívola, senón ao humor que che fai reflexionar. Si acértase, o ronsel que deixa ese humor é moi forte”.

Até a década de 1980, Castón considera que a historia cinematográfica dos personaxes LGBTI foi demasiado tráxica e que non debería ser así, “o cine debía axudar a que non fose así, pero o cine é un negocio e móvese ligado ao pensamento xeral da sociedade. As persoas gais, lesbianas, transexuais… acabaron de morrer ou de suicidarse demasiado tempo na pantalla”.

Goenaga fálanos dos dous extremos: que cando se quixo tratar o tema con seriedade recorreuse frecuentemente ao tráxico, e si non á parodia. “Un e outro me parecen clichés, non porque as historias non poidan ser así, senón porque poden ser doutra maneira”.

Falta de películas máis provocativas

Na masificación das series que vivimos hoxe en día, dixéronnos que se poden atopar máis personaxes LGBTI e formas máis diversas de representalos, aínda que a ficción aínda se alimenta de estereotipos. “Á fin e ao cabo, o cine e a arte van da man da sociedade, e como non está normalizado na sociedade, no cine aínda hai unha tendencia aos tópicos”, explica Bengoetxea.

Jose Mari Goenaga lanza unha pregunta: Avanzamos na representación do colectivo LGBTI ou creamos novos estereotipos? De feito, lembrounos que se poden atopar personaxes máis atrevidos en películas de hai unhas décadas. Neste sentido, nas obras que tocan o tema LGBTI a miúdo ve demasiado ansioso por agradar ao mundo heterosexual: “Trátase de películas dirixidas a heterosexuais que queren reivindicar ‘mira, nós tamén temos sentimentos’ e evitan escenas, accións e actitudes que poidan facer que un público concreto senta incómodo. Cando vexo personaxes como ‘Son homosexual pero inocente e teño valores’, penso que a película debería ser máis provocadora”.

Non en balde, cando lles pedimos que recomenden películas relacionadas con personaxes LGBTI, Goenaga falounos de L’Inconnu du lac, entre outras cousas: a película francesa trata temas como a xente que está disposta a arriscar moito polo sexo e o cruising, e recomendóunolo máis dun entrevistado. Tamén entraron na lista Brokeback Mountain, Carol, A vie d'Adèle, Girl, Portrait da jeune fille en feu, Hedwig and the Angry Inch, Unha muller fantástica e O rebelde sen causa. Esta última película non fai alusión explícita á homosexualidade, pero si se fixo unha lectura de que o personaxe de James Dean é un adolescente homosexual. Entre as series, outro par de propostas: A very English scandal e Hollywood. Seguindo as recomendacións, este verán puxéronnos un reto inmellorable para ver un bo cine cheo de orgullo.