Actualmente hai 135 presos vinculados ao que se chamou conflito vasco, dos cales 122 están no Colectivo de Presos Políticos Vascos –17 son mulleres–, colectivo de presos que historicamente se organizou en torno ao Movemento de Liberación Nacional Vasco. A eles refírense os seguintes datos facilitados por Sare: En total, 118 presos atópanse en Hegoalde, 45 no cárcere de Zaballa, 25 en Martutene, doce en Basauri e catro en Pamplona. No Estado francés, en Lannemezan, hai outro catro que non foron localizados aínda. A idade media dos reclusos é de 50 anos e hai 24 reclusos con máis de 60 anos.

Historicamente, a maioría dos presos políticos vascos estiveron no grao 1, o grao máis duro que hai no cárcere. Na actualidade, 77 presos atópanse no grao 2, o habitual de calquera preso que se atope en prisión. Deles, quince están suxeitos ao artigo 100.2 do Regulamento Penal, o que significa que durante o día poden saír de prisión para realizar traballos de voluntariado, por exemplo. É, por dicilo dalgunha maneira, o antecedente do terceiro grao. Os cambios poderían ser menores, pero trátase desa radiografía dos presos de xaneiro de 2025.

Excedendo a barreira do terceiro grao

Na actualidade hai 41 presos do EPPK no terceiro grao, posiblemente o maior número de presos nese grao, dos que 29 están en prisión atenuada, por exemplo, coa pulseira telemática.

No ámbito dos presos vascos, o Estado español ha aplicado durante anos a lóxica antiterrorista, dificultando enormemente as súas condicións penais. Unha das medidas máis exixentes foi a dispersión e o afastamento dos presos, unha política que xa se deu por concluída en 2023.

O uso normal do terceiro grao foi a barreira que se debe superar posteriormente. Neste grao, o preso pode pasar o día fóra de prisión e pola noite volve ao cárcere. Os fins de semana tamén están libres. Ao estar os presos nos cárceres vascos, as Xuntas de Tratamento foron as encargadas do cambio de grao dos presos, como ocorre en calquera centro penal.

O Goberno Vasco xa asumiu en 2021 as competencias penais e deixou claro que os presos afectados polo conflito de Euskadi serían para eles como os demais. En consecuencia, e tras comprobar que cumprían os requisitos para iso, os reclusos comezaron a saír en terceiro grao, algúns deles famosos no panorama mediático español.

En consecuencia, a dereita española aproveitou ese ruído mediático do terceiro grao para dar leña ao PSOE, entre os acordos de goberno de Pedro Sánchez, para simbolizar que el estaba “atrapado nas garras de EH Bildu”.

Esta situación non era nin é fácil de xestionar por parte do PSOE, pero as trabas da Audiencia Nacional, tras a admisión do terceiro grao penal por parte do Goberno Vasco, foron aínda máis complicadas debido aos recursos interpostos pola Audiencia Nacional, que volveu a prisións.

Outra das excepcións que se fixo cos presos vascos é a vixilancia penal que teñen os xulgados. A modificación da Lei 5/2003 non só fíxose para os presos de ETA, senón que, en definitiva, modificouse para loitar contra eles. Así, en 2003 creouse o Tribunal Central de Vixilancia Penal da Audiencia Nacional (TEDH). Até entón, os tribunais de vixilancia penal dos territorios encargábanse de velar polos dereitos dos presos, pero a partir de agora pasarían a depender da Audiencia Nacional os dereitos dos presos alí xulgados, todos os relacionados con ETA, e de maneira moito máis estrita.

Como se dixo, si na actualidade hai 41 presos en terceiro grao, iso significa que, de momento, as trabas que a Audiencia Nacional ha posto nos últimos anos para conseguir ese permiso están bastante superadas. Así, Sare subliña que case a metade dos presos xa pisan a rúa dunha forma ou outra.

Redución da pena cumprida en Francia

En 2018 o Tribunal de Estrasburgo considerou que a Lei Española 7/2014 non era adecuada porque non garantía o cumprimento do mandato da Unión Europea. De acordo con iso, as penas de prisión cumpridas polo mesmo delito en calquera Estado membro serán tidas en conta cando se cumpra a pena en calquera outro Estado membro.

É dicir, que as penas cumpridas polos presos vascos en Francia deben ser tidas en conta e eliminadas da pena que cumpren no Estado español. Así, España non cumpriu ese mandato da UE e en setembro de 2024 aprobou no Congreso un cambio de lei que o permitise, cos votos do pp e de Vox.

O escándalo que se produciu tras as denuncias de varias asociacións en Vitoria foi enorme, pero o certo é que iso afecto a uns 50 presos vascos e que moitos deles xa deberían estar na rúa, unha vez realizado o relato exacto das penas. Hoxe en día, parece que neste último ámbito atópanse os problemas para dar esas liberacións.

Excepción máxima: 40 anos de cárcere

Esa é a excepción máis estrita que aínda teñen os presos políticos vascos. No Código Penal español, a pena máxima é de 30 anos de cárcere, pero como excepción, en 2003 estableceuse o cumprimento de 40 anos para os presos condenados por diversos delitos, especialmente por terrorismo. Isto fíxose a través da lei 7/2003, e ademais habería que cumprir os 40 anos completos, sen ningún tipo de restrición. Anteriormente, as penas eran normais polos estudos, polo bo comportamento ou, entre outras cousas, polo tempo que pasou no cárcere.

Por iso, desde moitos sectores do ámbito dos dereitos humanos de Euskal Herria reclámase a derrogación desta lei e, no caso de que non se abandone, ínstase a establecer mecanismos de revisión das penas. En Europa é algo moi habitual, en Francia, por exemplo, hai unha condena para sempre, pero ninguén a cumpre, xa que previamente se revisa a pena e libéranse aos presos. Segundo informou Sare, de non modificarse esta lei, o último preso deste grupo podería saír de prisión no ano 2061.