Personatge ocult en l'escenari
- Segle XVII. L'adolescent s'ha escapat del convent dels Dominics de Donostia-Sant Sebastià pel seu domicili en una presó. Va a Amèrica a lluitar pel rei d'Espanya, a aixafar als seus habitants. Porta vint-i-cinc anys ballant espasa en el Nou Món. No és un home, és una dona. Ja no és Katalina Erauso, l'aventurer donostiarra Francisco Loyola en vestit d'home. El polèmic personatge de molts rostres, més conegut fora de casa que a casa, ha estat portat a la pastoral. Després del recital de Baiona, l'obra es representarà en els escenaris de Sant Sebastià i Donibane Garazi.
Maite Berrogain va ser l'encarregada de posar al dia a Katalina Erauso en 2005. Catalina de Florance Delay: Va llegir el llibre Enquete i li va semblar que havia trobat a una dona lluitadora que era aliena i famosa en el món. Aquest personatge tenia molts elements: exèrcit, església, baralles, ser dona, dubtes sobre orientació sexual... és a dir, li va semblar un excel·lent material per a fer pastoral.
Onze anys després, en Baiona, el 5 de juny, 3.000 persones, abarrotats el poliesportiu Lauga, van poder gaudir de la primera actuació de Katalina Erauso. Els espectadors van oblidar la calor i la calor i es van posar a escoltar les paraules dels arquers. Quan els va semblar oportú van aplaudir, van riure i van sentir crits de desgrat. El teatre Victoria Eugenia de Donostia-Sant Sebastià comptarà amb una capacitat per a 800 persones. Amb molt menys públic que en Baiona i probablement molta gent del sud que no s'ha acostumat a veure la pastoral. Guillaume Irigoyen (Arizalea i Lletrista de diverses cançons) ens ha expressat la seva preocupació per si els espectadors participaran en la pastoral com cal: “La meitat del públic de Baiona ha participat en alguna pastoral i l'altra meitat vol participar”.
Recital ‘Katalina d'Erauso’
Pel que sembla, en 1624 Erauso va començar a escriure l'autobiografia i es va publicar a l'any següent. Sembla que ho diem, perquè segons alguns més que la memòria és un relat inventat per algú.
En les següents línies contarem la vida aventurera de Katalina Erauso prenent com a fil narratiu els discursos i gestos escrits per Maite Berrogain per a la pastoral.
Katalina Erauso va néixer a Sant Sebastià en 1592. El seu pare era capità Miguel d'Erauso, militar al servei del rei Felip III d'Espanya. María Pérez Galarraga. Van tenir quatre filles en quatre anys i ja tenien un fill. Catalina era una bona família.
En els vells anys, en les
famílies acomodades,
entraven Les noies en els
convents de Ttipi
Les quatre filles van ser introduïdes en el convent dominic. Catalina no tenia més que quatre anys. El seu pare no va ocultar el seu menyspreu per les seves filles:
Les filles et
costen a
la Família Mentre els
fills t'honren
En l'actuació de Baiona, als assistents no els va agradar res l'actitud del seu pare i es van sentir els primers crits de repulsa.
Va viure en el convent fins als 15 anys. Però tenia grans desitjos de sortir d'allí. I dirigint-se a la serora major, va afegir:
No m'agrada la
disciplina M'agrada la disciplina Tinc altres
ganes que jo
Va arribar l'hora de marxar-se. Es va escapar i va començar una nova vida, començant a vestir-se com un home.
Biloak dütüt mozüko
(E)ta galtza lüzeak jauntsi
Així niz home üdüri
Gaztea lerden bühürri
M'aniré
sense Düdarik en
el futur A l'interior
dütan sükarra No et tornaré a apagar
Francesc de Loyola es va posar al servei de la cort del rei Felip IV. Volia anar al Nou Món, a Amèrica. Va creuar Xile, Bolívia, Panamà, Veneçuela, l'Argentina i el Perú en la zona de l'espasa, en un intent de recollir la plata i l'or per al rei de l'Imperi espanyol.
Va viatjar a Amèrica amb el seu oncle Egino.
Aquí jin el meu lloba
Naturalment com
saps Tot per a
robar ürre de plata
Perquè els vaixells
s'omplen
completament de ürres Això és cuidar la bondat de
tots El teu càrrec serà
Als holandesos no els agradava la fam de robatori dels espanyols:
No podem satisfer a Ürrez la
freda esquena de Demabrüe
Des de fa molt temps els nostres
enemics Espanyols ohoin podrits
Robatoris, baralles, danses d'espases, aventures i escapades van ser el seu pa quotidià a Amèrica durant els seus 24 anys de vida. A vegades s'escapava perquè creia que Francisco Loyola estava a punt de ser reconegut com a dona. La seva actitud amb les dones en els vestits d'home ha marcat un abans i un després en la història de Katalina Erauso. A vegades sembla que es va enamorar d'una dona. Maite Berrogain creia que havia de fer teatre contínuament perquè ningú s'adonés que era una dona. En opinió d'uns altres, per exemple, d'alguns moviments de lesbianes a Amèrica del Nord, a Erauso li agradaven les dones.
Heus aquí dues estrofes escrites per Berrogain en relació a aquest tema:
De
Perun Solarte De
Guild a Guillotte De Perun
Solarte De Guild
Felicita trobar a Hanitx que s'ha
anat a veure Pansa el
temps amb
les noies El treball no es cura
Una mica d'amor, però els odis eren més crus a Amèrica. Els espectadors de Baiona no dormien i de nou es van sentir crits de retret en el poliesportiu Lauga, perquè així parlaven primer el germà de Catalina, Migeltxo Erauso, i després la mateixa Catalina:
Races més modestes Per a
destruir als Heben
GütütüNausi
són els blancs
Indiano bürügorri
Español Trumilka matarà a
Trumilka per a robar a
Amalürra
Després de 24 anys de vida, va marxar a Europa i va reconèixer que era una dona i va demanar al papa que li permetés continuar vivint com un home. La seva resposta va alterar al públic, mentre que la resposta d'Erauso va ser aplaudida pel públic.
En primer lloc haig de saber
si els dos emmandos d'Heben,
com sempre eren
verges, diran sí o no
A un home no se'n
diu Mare de Déu Una
Enginyeria entre
esposes d'homes és això
No es va rendir a Europa. va marxar de nou a Amèrica, a
Mèxic, on va morir en 1650.
Donostian, irailaren 3an.
Donibane Garazin, irailaren 10ean.
Idazlea: Maite Berrogain.
Errejentsak:
Pantxika Urruty eta Maitena Lapeyre.
Katalina Erauso:
Alaia Ithurbide, Laida Abadie,
Miren Elkegaray eta Graxiana Castillon.
Zer moduz joan zen Baionako emanaldia?
Enetako izugarri ontsa zeren eta publikoak parte hartu zuen. Zinez, plazer egin dit. Horrek harrapatu nau, ustekabe ona da hala ere.
Donostian publikoa diferentea izango da. Nola erantzungo duela uste duzu?
Nola jakin! Batzuek erraten dute, “Ez da holakorik izanen beste lekuetan”. Bada ez dakit. Pentsatzen dut baietz, zeren eta gorri eta urdinen arteko borroka hor da, emaztetasunaren aldeak… Pentsatzen dut baietz, jendeak pastoralean parte hartuko duela.
Katalina Erausoren historiak pastoralerako osagai guztiak dituela diozu. Erausoren zein aurpegi erakutsi nahi izan duzu?
Lehenik emaztearen gauza. Askatasun gose hori. Emazteak ez dira behar izan komentuan edo ezkondu, bazuten beste asmorik ere, denbora horretako beste emazte batzuek ere. Zeren eta geroztik irakurria dut Kristobal Kolonekin joaten zirenak denak gizonak zirela, eta Pizarro eta Cortesekin emazteak ere joaten ziren konkistarat. Beraz, ez zen hain harrigarria emazteak ikustea, nahiz eta Katalina gizonez emana zen. Hala ere, momentu batzuetan emazte agertu da. Eman dezagun, bere osabaren itsasontzia hartu duelarik bere osabak bazekien emaztea zela.
Aurpegi gehiago ere baditu Erausok.
Borrokazalea. Denbora haietakoa zen konkista. Gaurko egunekoa baldin bazen beste gauza batzuk defendatuko zituen beharbada, ez dakit.Beste aurpegi bat: Emazteen arteko maitasuna. Ezin dugu jakin zuzen ordea, emazteak maite zituenik. Bakoitzak pentsa dezala nahi duena hortaz.
Pasarte batean Erausok emakume batenganako desioa adierazten du.
Egia erran, gizona zela eta emazteak maitatzeko prest zela behar zuen erakutsi. Ez nintzen urrunago joaten ahal.
Antzerkia egin behar zuen gizona zela garbi gera zedin momentu oro.
Nire ustez hori zen, behar zuen komedia bururaino eraman. Pastoralean ez dugu dena eman ahal izan ere. Momentu batez, Andeetako basamortua pasatuta, emazte beltz batek eta bere alabak etxera eraman zuten. Alabarekin ezkontzeko eskatu zion amak. Guk ez dugu agertu, baina testu batean erraten du emaztea hain zela itsusia ez zuela nahi harekin ezkondu. Eta beharbada estakuru bat topatu du, ihes egiteko.
Zaila da jakitea emakumeak desio zituen ala ez.
Hori da. Batzuek ideia hori bereganatu dute, Ipar Amerikako elkarte batzuek, lesbiana mundukoek.
Euskal nortasuna ere bistan da pastoralean.
Izugarrikoa izan da. Hango eliz buruak, epaileak, korrejidoreak, euskaldunak ziren eta elkartasuna adierazten zuten, beti Katalinaren alde. Ez dugu agertu, baina bi aldiz hiltzera kondenatua izan zen eta azken momentuan bazen norbait errateko Katalina bizkaitarra zela eta salbatu behar zela. Beti atera da horrela.
Espainiarra ere bada. Erregearen alde ari da eta konkistatzaile da.
Ez dakit izan zaren Hego Amerikan, baina joaten bazara edozein lekutara denetan badituzu euskal izenak, karriketan, etxeak… Gure historia beltza da. Katalina ere ardi beltza da. Konkistan parte hartu dute euskaldunek Espainiaren eta Frantziaren alde. Euskaldunak zepoan harrapatuta ginen, bien artean.
Donostian bada brontzezko bustoa, kale bat ere bai bere izenarekin, elkarte baten izena... baina Donostiatik kanpo ez da batere ezaguna. Bere historia, ene ustez, gordea izan da.
Gordea izan dela esango zenuke?
Katalinak ez baititu biltzen euskaldunen baloreak. Erraten ahal dut pastoral hori ez dutela sekula emanen Zuberoan. Pertsonaia tradizionaletik kanpo da. Pentsa ezazu pastoral hau zer den adin batekoentzat, batzuek mutur egiten dute Elizako historia aipatzen baita, haserretu dira.
Aita santuak Erauso birjina den jakin behar dela esaten du eta ikus-entzuleek arbuioz erantzun zuten Baionan.
Bai, bai, izugarri.
Sujeta, Katalina Erauso, gorria da. Ohikoa urdina, ona, izatea da.
Gorrietan sarrarazi dugu. Zuberoan ez dute sekula egin, eta ez dakit eginen duten. Uste baldin bada beti ona behar duela izan, beti urdina... ene ustez sujeta ez da beti ona. Izan delarik konkistan, Espainiako armadan, guk gorrietan ezarri dugu eta indarra eman diegu indianoei, maputxeei, beren kexua agertzeko. Batzuentzat, sujeta gorri ematea iraultza da, guri iruditzen zaigu ez genuela beste maneraz egiten ahal.
Aldaketa jendeak ondo hartu duela iruditzen al zaizu?
Batzuk ez dira ohartu ere egin. Batzuk ez dakite sujetak urdina behar duela izan, kode horiek ere ez dakit non diren [barrez ari da], ahozko tradizioa baita. Niri batek erran dit hautsi ditugula kodeak, eta erran dut pozik naizela kodea hautsi badugu.
Ez zaizu inor etorri esanez ez zaiola pertsonaia gustatu.
Ez, horrelakorik ez. Gaurkotasuna du historia horrek, eta denak harritu dira, ez zen ezaguna historia. Baditut ilobak Ipar Amerikan, eta unibertsitatean ikasia zuten, badakite nor den moja militarra, hemen batere ez. Iruditzen zait Euskal Herritik kanpo nahiko ezaguna dela.
XVI. mendearen amaieran Donostian jaio zen Katalina Erauso, La monja Alferez edo The Lieutenant Nun ezizenez ezaguna. Bere autobiografia idatzi eta 1625ean argitaratu zuen Espainiako erregeari egindako zerbitzuaren truke biziarteko pentsioa eskatzeko eta garaiko aita santuari gizon jantzita jarraitzeko baimena lortzeko. Biak eskuratu zituen eta testu horri esker heldu zaigu haren berri.
Moja izan behar zuenak soldadu eta merkatari izatea erabaki zuen, emakume izan behar zuenak gizon bizitzea aukeratu zuen, heterosexual behar zuenak lesbianismoari zirrikitu bat ireki zion, euskaldun behar zuenak espainiar eta mexikar ere izan zen. Horrela bihurtu zen pertsonaia historiko eta mito literario. Donostian Miramarren edo Tabakaleran aurki dezakegu, baina, zenbateraino ezagutzen du euskal jendeak? Nork eta nola eman digu haren berri?
Bizitza ‘liluragarria’ izan zuela errepikatzen da nazioartean berari buruz idatzi diren testuetan. Azken mende aldaketarekin areagotu egin zen bere presentzia argitalpen zientifikoetan eta gerora apaldu den arren urtero idazten dute berari buruz. Testu gehienetan bere genero identitatea eta sexualitatea sailkatu nahian ibiltzen dira eta ohiz kanpoko irudi bat izan zela diote.
Argitalpenen %1 euskaraz idatzitakoak dira. Zergatik idatzi da hain gutxi Erausori buruz bere sorterrian? Zein da euskaraz eraiki den bere irudia? Lau liburu ditugu: antzezlan bat (Erauso Kateriñe, Katalina Eleizegi, 1962); bere autobiografiaren egokitzapen bat (Katalin Erauso, Iñaki Azkune, 1976); biografia dibulgatzailea (Katalina Erauso, Aitor Zuberogoitia, 1997); eta pastorala (Katalina de Erauso, Maite Ithurbide, 2008).
Eleizegiren antzezlanean askatasunaren bila bere ametsa betetzera doan pertsona irudikatzen da. Azkuneren autobiografiaren egokitzapenean “gizon arima eta indarra” zituela eta “beste emakumeak bezalakoa ez zela” esaten da, “gehiegikeriaz eta zoritxarrez betetako bizitza” izan zuela gaineratuz. Zuberogoitiak Erausori buruz diosku “hain emakume indartsua topatzeak” harritu zuela, “baina gehien hunkitu ninduena bere barne borroka izan zen (…) eta etengabe ihesi egoteak sortzen zion tentsioa”. Ithurbidek Erausori buruz hurrengoa dio: “munduan ezaguna den arren hemen ez dutela berari buruz ezer jakin nahi” eta “generoaren afera egungo jendartearen aldarrikapenetako bat d(el)a”.
Sherry Velascok (2000) dioen moduan kultura hegemonikoak Katalina Erauso eraiki, interpretatu eta merkantilizatu egin du, izan ere pertsonaia honek irakurle/ikus-entzuleen beldur eta desirak agerian uzten ditu. Erauso heroi eta arerio gisa irudikatu izan da, nazio, historia eta kultura desberdinen ordezkari; oso aldagarria eta maneiatua izan den pertsonaia da. Garai bakoitzak sexua, generoa eta sexualitatea modu desberdinetan arautzen ditu, baina errealitatea beti da anitza. XXI. mendean hiru eremu hauei malgutasunez eta dinamikoki begiratzeko erronka dugu, normal izateko eguneroko borroka antzuaz jabetu eta denak diferente garela onartzeko garaia badelako.
*”Genero eta nazio identitateak Katalina Eleizegiren antzezlanetan” tesiaren egilea.
El grup de cantants Oilarrak celebrarà els seus 30 anys amb un ttipi pastoral del sacerdot Matalaz. En 2013, coincidint amb el Festival Xiru, tindrà lloc una actuació com la pastoral Ederlezi, creada per Mixel Etxekopar, amb cantants de galls i músics del grup Musikalde. El... [+]
