1964ean detenitu ninduten lehendabizi pintada batzukaitik. Hiru egun Bilbon torturatua izan nintzen. Handik Larrinaga kartzelara eta 22 egunera aske. Bigarrenez, Ondarrun, 1968an harrapatu ninduten eta ezer galdetu gabe, hamar bat goardia zibilen artean kolyeka hasi zitzaizkidan. Zarautzera eraman ninduten, Gipuzkoan "estado de excepción" zegoelatik, detentzio egunak gehitzeka, 8 egunerako. Hidalgo eta hauek torturatu ninduten, kirofanoa e.a. La Salven urkatze simulakroak ere jasen nituen.

Torturak praktika normalak al ziren?

Bai. Tortura habitual batzuk egon dira. Baina egian, orduko momentukoak gogorragoak, goardia zibilak histerikoak zeuden ETAkoek ginela eta...

Andoni Arrizabalaga kanta-gai ere kango da. Andoni Itziarren semea da. Interrogatorio eta torturen euskal kuadro, tragikoki ia kostunbrista, den abestiaren protagonista:

Handik Martutenera eraman ninduten: "ley de fugas" deitzen dutena egingo zidatela esaten zidaten. Geroago funzionario batek begiratu ninduan bilutsik, hematomaz beteta nengoela ikusi zuelarik. Kartzelatik atera ninduten Antiguako goardia zibilen kuartelera eta hemen Lopez eta Losada-k ere interrogatu ninduten. 14 egunera Martutenera bemro. Hemen zelda baten bakarrik aurkitzean, komisariatik pasatuta zoriontsu izan nintzen.

Eta hirugarren detenzioak?

Martutenetik ataeran, laster etxetik leillo batetik alde egin nuen, 69ko urtarrilean. Bizkaian "estado de excepci6n" zegoen. Hilebetara, kotxe baten nindoala mugatik bizkaialdera, IRAULTZA-k eramaten, Ondarrun harrapatu ninduten amenazoka. Baina ihes egin ahal izen nuen. Hilabete hat beranduago Bolibarren harrapatu ninduten~ apirilaren hiruan, goizean. Ni hiruan detenitu ninduten eta, Ondarrun, lauen lehertu zen bonba batez akusatzen ninduten. Martutenen komunikazioetan euskaraz hitz egiteagatik Burgosera eraman ninduten, orduan Burgosko kartzela "siniestro" famakoa zen.

Nola enteratu zinen kondenaz?

Bandres etorri zitzaidan zuriturik, aska eskatzen zidatela...

Zuen jarrera arras ausarta izan zen juizioetan...

Burgosen, ETAkoek ginen denok, eta erabakia hartuta genuen militante guztiak asanbladan, lege errepresiboa salatuz defentsa ukatzea, euskaraz hitz egitea... defentsa ez onartu eta euskarez hitz egin nuen juizioan. Hitz egiten utzi ez eta salatik atera egin gintuzten, Bedialatuneta eta Garcia Aranbarri ere bai.

Baina Euskal Herrian zuen oldeko mobilizazioak ugaldu ziren.

Bai, kanpoko mobilizazioek konfiantza ematen ziguten; heriotz kondena konmutatu zidaten. Burgosko prozesuan ere mobilizazioena izango zen bidea.

Kondenarekin, irteteko esperantza eskasak izango zenituen...

Epe bi izan ditut. Batean ihesketa batetaz pentsatzen genuen, ihesketa planak egiten ari izaten ginen, orain urte batzuek arte.

Eta ihes egiteko posibilitaterik?

Segovian izan genuen. Plana eta zuloa eginda zeuden 1975ean, egun bi lehenago erori zelarik.

Zer arazo zenituzten espetxean?

Lehen Puertoko egonaldian (1969 -l072) espetxeko errejimen errepresiboaren aurkako borroka izan zen, Funzionarioek gorrotu bizia ziguten. Goardia zibil erretiratuak, Division Azulekoak e.a. ziren, eta gu probokatzen aritzen ziren. Gose greba bi egin genituen. 180.egun zigor gelatan egon behar izan ginen atera gabe behin, eta denetara 400en bat egun. Gelatan geundelarik komunei ematen zizkieten palizak entzuten genituen egunero gure alboan. Izko ere egurtu zuten hemen.

Segoviako giroa lasaiagoa izan duzue.

1972an denok politikoak ginenez, status. inposatu bat genuen borrokaren bidezko lorreraz. Hemen propaganda eta kanpokoekiko kontaktu asko genituen. Gainera, kanpoan aurrerapen kualitatiboa gertatzen de masa borrokan; huelga generalak, presoen aldeko kanpainak, e eta hemendik aurrera gure egoera kanpoka mogimenduari lotzen diogu. Abenduaren 2-3 eta 11-ko (1974) huelga generala dago antolatuta eta yose greba egin zen kartzela guztietan, eta Itzelezko poza hartu genuen, 14 eguneko greba ondoren, huelga generalaren berriaz.

Urte hauetako panorama politikoan Euskal Herrian sakonki bizi izan den arazo bat ETA-ko V eta VI. asanbaladen arteko etena izan da. Nola bizi izandu duzu hau barruan?

Kanpoan nengoelarik oso pragmatikoa nintzen, eta oso gutxi irakurria politikaz. Gure ekintzak espontaneoak ziren. Sozialista nintzen baina zer zen jakin gabe. 1966an Zumarragako langile komisioen batzarreen ere delegatua izan nintzen Elgoibarretik baiqa oso pragmatikoki. Puerton nengoelarik,ETµko militantea, hutsune teorikoa ikusita, ikasten hasten naiz, ezagutzen beste erakundeak... marxismoa estudiatzen hasi nintzen, Lenin+n liburuak. Gero ETA banatu dela berria hartzen dugu: ETA Vl alde batetik eta militarrak bestetik (V gero). Geroago bion propaganda sartzen zaigu, "Berriak" hartzen dugu. Onartzen dut, eta marxista identifikatzen naiz, eta Vl-koa egiten naiz. Guk, Dorronsora, Arana e.a. ikusita genuen estatal mailako erakundearen beharrizana. Segovian militante zelulan sartzen naiz.

Kartzelako egoera oso errepresiboa da, sexual harreman arloan esate baterako:

Bai, oso errepresiboa era guztietan. Oso moztuak daude erlazioak, familia, lagunekin... Mau dela eta posibilidade gutxi daude sexualki inolako alizienterik izateko. Hau delata homosexual joerak sarri daude: ehuneko 90 bat komunetan... Edozein aldizkaritako emakume irudiak ere zentsuratuak egoten dira.

Egoera politikoa zeharo aldatzen ari da; zelan ikusten duzu?

Puerton egon gara eta handik jarraitu dugu prozesua. Nire ustez, garrantzi handia du ezkerreko organizazioen, abertzale iraultzaileen borroka dezidituak Suarez-en erreforma puskatzeko. Erreforma, Franco gabe, frankismoaren irtenbide bat da. Baina irtenbide hau ezin du bakarrik egin, Iangile eta masen indarrik gabe, eta hauen integrazioa lortu nahi dute.

Formalki demokratizatze bat gertatu dela badirudien arren, errepresioa gogor dirau, azken asteotako gertaerak lekuko, ez?

Daramazkidan hiru astetan, lehen epe luzetan gertatu zitzaizkidan gertaera batzuek birgertatu zaizkit. Lehen egunean, Sabinen zai Carabanchelen nengoelarik, grisen porraz hartu nituen lehen kolpeak. Gero, Lekeition, Iñaki Biar, Karmelo Garitaonandia-ea. lagunakin geundelarik, 8 goardia zibilek metrailetaz eta pistolaz inguratu, kuartelera eraman eta hiru ordu barruan interrogatzen euki gintuzten.

Eta Aberri Egunako egurraldia ez zen makala izan

... Bai, direla 8-10 urtetatik hona aldaketarik gutxi igertzen da. Otxandion kontrolean katxeatu egin gintuzten eta Durangon itzelezko errepresioren lekuko izan nintzen. Beraz, kalean aurkitzen gara, kartzelatik atera gaituzte, haina benetako askatasuna lortzeko kondizio minimoak falta dira: indar errepresiboak dirauten artean ez da posible askatasunik, ez demokraziarik.

Azken garaiotan, zuek kartzelan egon zaretelarik, asko aldatu da herri eta langile mugimendua. Bai eraketan, bai borroka mailan.

Aldaketa kualitatiboa nire ustez 1972-73an izan ziren greba orokor lokalek suposatzen dute. Langile mugimendua hauetan hasten da zabalki eratzen eta borrokatzen. Batez ere, asanblada antolaketaren hastapenak eta langileria eta herrikoi beste sektoreak bat eginik borrokan azaltzea da garrantzitsuena. Geroztik, hedatu eta goragoko mailetara heldu delarik, Isngile erreibindikazio ekonomikoetatik aparte ere izan da amnistiaren alde eta errepresioaren kontrako anitz borroka. Hau batasunak egin du posible, nahiz eta erakunde eta eztabaida asko izan ezkerreko mugimenduan.

Eta zer uste duzu dela mugimenduaren oraingo zereginik garrantzitsuena?

Orain sindikatoen antolaketa da beharrezkoena: sindikato bakarra, langileria orokorki eratuko duen sindikatoa. Burgesiarekin inolako konponketarik egingo ez duen sindikatua. Langileriaren errebindikazio konkretoetatik hasi eta egungo errebindikazio politikoki; ta (askatasun demokratikoak, herri zapalduentzako askapena, anmistia orokorra, ezkerreko alderdi politikoen legalizazioa e.a.) ere aurrera eramanez, diktaduraren sustrai guztiak zapuztu arte, eta sistema kapitalistaren oinarriak kolpetuz iraultza sozialistarantz.

Bai, hori egokia da, baina agian irreala, sindikato bakarra ezin da eraiki dauden sindikal burokraziek ez bait dute nahi.Bestalde sindikatoak ez du iraultzarik egiten. Eta, gainera, asanblada mugimendua ere suntsitzen dihardute praktikan sindikato hauek. Ondorioa: iaztik hona langile borroka mailan gertatu den beherakada handia...

Beherakada hau erreformismoak gobernuri paktu soziala eskaintzearen ondorioak dira, batez ere.

Eta zer uste duzu nazional arazoaz? Badakizu auepikazia eta istilu asko izaten dela honetaz.

Lehen eta orain, berdintsu, abertzale konsideratzen naiz. LKI-ko militante izanik. Euskadiren askatasun osogatik ari naizenez eta jarraituko dudanez gero lortu arte hau. Errespeto handia dut Euskadiren berburujabetasuna independentziaz dependentziaz bakarrik lortuko dela esaten dutenei. Buruz. Neretzat Euskadiren burujabetasuna independentziaz eta baita ere askatuko beste herriekin federalki berdintasunean elkartuz izen daiteke. Azken irtenbide hau da guk estatu guztiko langile- riarentzat egokien ikusten duguna, baina herri bakoitzak erabaki dezala bere askatasuna ere, at Ý erabakitze hau lehenbaitlehen, berehala.

Amnistia gai derrigorrezkoa da. Zer diozu barruan geratu direnetaz?

Zenbait preso kaleratu gara; denontzat argi dago nork kaleratu gaituen: Langileriak eta Herriak greba orokorrez eta kale ekintzez. Ez noski, pertsonaia edo alderdiren eskabide "esijentzia" eta negoziazioez. Herriak ondo daki hau, baina behin eta berriro errepikatu behar dugu; Preso asko gelditzen dira oraindik barruan espetxerik txarrenetan sakabanatuak, eta kartzeletan izan dugun egoerarik gatorrenetakoan. Lehenago esan dudanez, ondo dakigu, amnistia orokorra eta atzerriratuen etorrera behingoaz lortzeko bidea. Gu oraintsu atera garen presoon lehenengo eginbidea hau izango da: gure lagunen askatasunaren alde dena ematea.