La invención de Morel liburua genero fantastikoari lotzea, idazle argentinarraren lana gutxiestea litzateke. Ehun orrialde eskasean, askotariko generoak eta kontzeptuak biltzeko kapaza da Bioy, hala nola detektibe-nobeletako trama, bakardadea, maitasuna, zinemako teknikak edota errealitate birtuala, hori guztia irla batean kokatuta.

Morelen itzala hainbat diziplinetara zabaldu da –Wikipedian jasotako erreferentziei begiratua ematea baino ez dago eragin horren dimentsioaz jabetzeko–.  Bada, eleberriak aurten 85 urte beteko ditu, eta urteurren horren harira, Ellice irletara, egun Tuvalu gisa ezaguturikoan kokatutako Villings uhartera bidaiatuko dugu, iheslari bakarti bati loratuko zaion maitasuna betikotzeko asmoz.

Jorge Luis Borges idazleak, La invención de Morel liburuko hitzaurrearen egileak, zera esan zuen: “(Adolfo Bioy Casaresek) mirarien Odisea bat zabaltzen du, zeinak ematen duen haluzinazioa edo sinboloa beste gakorik onartzen ez duen, eta guztiz deszifratzen du naturaz gaindikoa ez den postulatu bakar baten bidez”.

Irla ustez bakartia
“Gaur, irla honetan, miraria gertatu da: uda aurreratu egin da”, esaldi zoragarri horrekin abiatzen da liburua, nabigazio bideetatik kanpo dagoen uharte batera iritsi den iheslari baten istorioa kontatzeko. Iheslaria, letra larriz: hori baino ez dugu ezagutuko protagonistari buruz.

Uhartea ustez hutsik dago, ez da inor bizi. Harik eta protagonistak hotel edo bainuetxe itxura duen eraikin bat topatuko duen arte. Bertan ostatu hartzen ari den turista talde bat ezagutuko dugu. Horietako batek, Faustine izeneko emakumeak, gure protagonistaren jakin-mina piztuko du, andrearekin grinatsuki maitemintzeraino. Emakumeak, baina, ez dio kasu ziztrinik ere egingo. Izan ere, ematen du Faustinerentzat iheslaria ikusezina dela. Egoera honela deskribatzen du protagonistak: “Ez zen izan entzun ez banindu bezala, ikusi ez banindu bezala; belarriak entzuteko balio ez balute bezala izan zen, begiek ikusteko balio ez balute bezala”. Egoera arrotz horren aurrean, iheslaria detektibe bihurtu eta ikertzen hasiko da; laster jakingo du turistek behin eta berriz errepikatzen diren gertakizunak bizi dituztela, eta ez direla haragizko gizakiak, baizik eta irudiak, proiekzio halografiko baten bidez mugitzen direnak, egungo errealitate birtualean nola. Iritsiko da antzematera sistema teknologiko horren arduraduna turisten artean dabilen Morel izeneko asmatzailea dela.

Kontakizunari erantsitako izaera tekniko horren bitartez, Bioyk bestelako dimentsio fantastiko bat sortzen du, zeinak generoaren konbentzio ezezagun bat sortzen duen; izan ere, ordura arte, literatura fantastikoan oso ohikoak ziren irudien edo mamuen errepresentazioak. Baina argentinarraren kasua erabat desberdina da: Morelen asmakizunak benetako izakiak irudietan harrapatzen baititu, izakiok eternitate espektral batean betikotzeko.

Zientzia fikzioan aditu den Teresa Lopez Pellisa ikerlari espainiarraren arabera, “Morelen makinak errealitate birtual moduko bat sortzen du, teknologia zinematografikoaren eta holografikoaren arteko fusioan oinarritua, zeinak uhartean astebeteko oporraldia errepikatzen duen, betirako itzulera lazgarrian murgildua”.

Horren guztiaren jatorria Bioyk txikitatik zinearekiko zuen pasioan aurkitzen da –grina hori oso agerikoa zen XX. mende hasierako hainbat idazle latinoamerikarrengan–. Idazlea txikitatik izan zen zinemazale sutsua. Amak, baina, txikitan debekatu egin zion zine-aretoetara joatea. Heldu ahala, ordea, zinemazale amorratu bilakatu zen, eta bere biografian nabarmentzen denez, zine mutuko emakumezko aktoreekin maitemindu zen, hala nola Louise Brooksekin; Faustine pertsonaia, hain justu, aktore horretan inspiratzen da.

“Nire oroitzapen intimoenak filmetako gogorapenekin uztartuta daude. Baina ez dakit zer neurritan eragin duen zinemak nire narrazioetan”, hitzok Carlos Dámaso Martínezek 2007an plazaratutako El arte de la conversación. Diálogo con escritores latinoamericanos liburukoak dira. Bioyk argi zuen, baina, bere eleberria “tranpa bat izan daitekeela zinemazaleentzat”, testua film baten bidez kontatzeak dakarren zailtasunengatik, zineak berak istorioan duen garrantzia tarteko.

Zine areto bat
“Munduaren amaierari itxaroteko aukeratuko nukeen lekua zine areto bat izango litzateke”, aitortu zuen Bioyk bere memorietan, 1994an. Bada, La invención de Morel zinemara eramateko Bioyk aipatutako zailtasunak gorabehera, eleberri labur horren eragina agerikoa da ikus-entzunezkoaren arloan, eta bere influentzia sarritan azaleratu da pantailetan.

1960ko urteetako modernitatearen ordezkari Alain Resnais zinegilea eta Alain Robbe-Grillet idazlea film bat egiteko bildu zirenean, azken horrek lau zirriborro eraman zituen. Zine zuzendariari laurak gustatu zitzaizkion, baina L'Année dernière (Pasa den urtea) izenekoa aukeratu zuen. Filma aretoetara iritsi zenean, 1961ean, izenburuak Marienbad hitza gehituta zuen: L'Année dernière à Marienbad (Pasa den urtea Marienbaden). Hilario J. Rodríguez idazle eta zine kritikariak 2024ko hondarretan plazaratutako El año pasado en Marienbad. Recuerdos del futuro (Pasa den urtea Marienbaden. Etorkizuneko oroitzapenak) liburuan biltzen duenez, Marienbad hitza gidoia lantzen ari zela erantsi zion Robbe-Grilletek izenburuari, hain zuzen, La invención de Morel iturri hartuta, liburuaren pasarte batean hauxe irakurtzen baita: “Dantzan egiten duen jendea, paseoan ari dena eta igerilekuan igerian egiten duena, Los Tenquesen edo Marienbaden aspaldi finkatutako udatiarrak nola”.

Eleberriaren influentzia agerikoa izanagatik ere, Robbe-Grilletek eragin hori ukatu egin zuen filma estreinatuta egindako zenbait elkarrizketetan. Eleberria frantsesera itzuli zenean, 1950ean, Robbe-Grilletek Critique aldizkarian kolaboratzen zuen, eta Bioyren nobelaren inguruko testu bat proposatu zuen argentinarraren lana laudatzeko. Haatik, frantziarraren aburuz, liburuan jorratutako gai nagusiak hobetu zitezkeen: memoria, bakardadea eta iragana aldatzeko gaitasuna. Antza denez, nobelaren eragina oso nabarmena izan zen gidoiaren lehen zirriborroan, zeinetan pertsonaiek izen latinoak zituzten, nobelan kontatutako antzeko egoerak agertzen ziren eta istorioa irla batean gertatzen zen. Film enigmatikoak bi sari lortu zituen, Frantziako kritikaren Méliès saria eta Veneziako Zinemaldiko Urrezko Lehoia, bai eta Oscar sarietarako gidoi onenaren hautagaitza ere.

Irla galdua: Lost
Morelen asmakizunaren izpiak telebista pantailara ere iritsi dira; esaterako, telesailen kulturan gaur arte iraun duen haustura eragin zuen Lost (2004-2010) laneko laugarren denboraldiko laugarren atalean, Sawyer izeneko pertsonaia La invención de Morel irakurtzen agertzen da. Telesailaren sortzaileak eleberriaren zaleak dira eta behin baino gehiagotan adierazi dute nobelatik zanga-zanga edan zutela telesaila sortzeko.

Hilario J. Rodríguezen iritziz, Lost telesailaren arduradunek mashup bat egiten jakin zuten, zeinak The Flinstones eta L'Année dernière à Marienbad bateratzeko gaitasuna zuen, herri kultura goi kulturarekin aurreiritzirik gabe uztartuz, eta, era berean, La invención de Morel-en oinarritu ziren.

Telesailaren eta nobelaren arteko loturak, baina, ez dira beti hain nabarmenak, lausotu egiten baitira beren sotiltasunean. Halere, zantzu batzuk detektagarriak dira. Adibidez, irlan daudenek burua galtzeko duten arriskua. Telesailaren bigarren denboraldian, pertsonaietako batek, Hurleyk, gogoratzen du flashback baten bidez amak eroetxe batean sartu zuela. Nobelako iheslaria ere antzeko kinkan dago, bizi dituen gertaera sinestezinen zioa zoroetxeko egonaldi bat dela amesten duenean: “Bart hauxe amestu nuen: eroetxe batean nengoen. Mediku batekin kontsulta luze bat  izan ondoren (prozesua?), familiak bertara eraman ninduen. Morel zuzendaria zen. Laster jakin nuen irlan nengoela; laster sinetsi nuen eroetxean nengoela; laster eroetxeko zuzendaria nintzen”.