Pieza klasikoaren partiturak izandako hedapena ez da ahuntzaren gauerdiko eztula. 97 urte ditu Maurice Ravel ziburutarraren Boleroa-k, eta jazzetik hasi eta flamenkoraino, Galiziako gaitatik igarota, pieza beraren bertsio ugari daude zaletu guztientzat eginak. Frank Zappa zenak ere egin zuen berea, bertsio rockeroa. The Best Band You Never Heard in Your Life disko entzutetsuan sartu zuen, albumaren erdi-erdian. Sarean erreskatatu daitekeen bideo batean ikus daiteke Bartzelonan 1988an emandako kontzertuan, Zappak, gitarra utzi, publikoari bizkarra eman eta orkestrako batuta hartuta, zigarroa ahoan, nola gidatzen dituen bere musikariak eta interpretatzen duten, beraien estiloan, Ravelen Boleroa. Oso bitxia eta zinez ikusgarria da, pieza klasikoa bera bezalaxe.

Orkestrako kantu ederra da Boleroa, hamazazpi minutuko konposizioa. Behetik gora doa in crescendo, erritmo eta tempo aldaketarik gabe, ostinato argia egiten, melodia bera obsesibo samarra bihurtzeraino; baina propio egina denez, eta bestelako efektuak apurka-apurka gehitzen doazenez, epikoa izatea lortzen du.

Zineman agerpen asko izan ditu Boleroa-k. Famatua da sexu eszenei banda ipintzeagatik, baina eszena beroak bezalaxe, biolentzia uneko edo erasoaldi aurreko pasarteak musikaz janzteko baliatu izan da behin baino gehiagotan, epiko izatearen lirika bere eginda.

Bat aipatzearren, ezagunena akaso, 1979ko pelikula komedia-erromantiko bat da, 10-Emakume perfektua deiturikoa. Erotismoaren mundu mailako ikur bihurtu zuen Bo Derek emakumezko aktorea. Dudley Moore-rekin ageri den eszena bero batean entzuten da Boleroa; apurka-apurka, piezak gorantz egiten duen gisan, protagonisten arteko tentsioa ere in crescendo joaten da, pasioz eta erotismoz.

Bo Dereken eta Dudley Moore-ren eszena bero hura, emakumezko aktorearen sexualizazioaren eragile izan ez ezik, Mendebaldeko zinemagintzan erotismoaren eta sexu-pasioaren ikur bilakatu zen. Prentsaren aldetik olatu bat sortu zen, eta Ravelen pieza, antza, “sexu-lagunen musika” bihurtu zen, gutxi gorabehera, mende berria heldu arte. Premisa bihurtu zen galdera bat airean: eta zuk, izan duzu sekula sexurik Ravelen Boleroa-rekin?

Pelikula horretan, argi eta garbi, Boleroa zen entzuten zena; zeren eta Ravelen piezaren plagio zantzuak ere bistaratu dira urteetan. Esaterako, Akira Kurosawaren Rashomon filmeko kantu bat entzunda, musikaz ezer gutxi dakiena ere ohartzen da Boleroa-ren antza handi-handia duela. Nabarmenena eta sona handiena eskuratu zuen kasua horixe izan zen. Dena dela, beste istorio bat da ondorengoa, baina gero, Kurosawaren lana plagiatzea leporatu zioten Sergio Leoneri, Eskubete dolarren truke pelikulagatik (jatorrizkoa, italieraz: Per un pugno di dollari).

Boleroa-ren jatorria ere, “sentsuala”
Ziburutar konpositorearen sona Frantziako administrazioaren mugetatik harago joana zen 1927rako. Biolinarentzat eta pianoarentzat Sonata entzutetsua argitaratu berria zuen, eta sinatua zuen kontratu handi bat, nazioarteko bira egiteko Ipar Amerikatik. Ez zen ohikoa halakorik egitea duela 100 urte.

Atlantikoa gurutzatzeko ontzia hartu baino gutxi lehenago, Europa mailan izena zuen Ida Rubinstein dantzari errusiarraren enkargua jaso zuen Ravelek: konposa zezala "izaera espainiardun" ballet bat. Lehenago ere lan eginak ziren elkarrekin, eta aurretik Rubinsteinek, Raveli ez ezik, Igor Stravinski konpositore entzutetsuari ere eskatu izan zizkion lan ugari. 1927rako, baina, zortzi bat urte zeramatzan Ravelek balleterako musikarik konposatu gabe. Bestelako lan ugari ere bazituen egiteko, eta inspirazio gutxi zuen, gainera. Nonbaitetik hasi behar izan zuen arakatzen, behin AEBetatik itzulita.

Parisen bizi bazen ere, Ziburura itzulitakoan gertatu ziren ondoren aipatuko direnak, 1928ko udan.

Etxera itzuli zen lehen unetik buruan izan zuen Isaac Albeniz konpositorearekin hitz egitea. Kataluniarra zen sortzez Albeniz, baina guraso gasteiztarrak zituen. Ravelek harekin elkartu nahi zuen, bere Fandango –gerora Iberia izendatua– obra sakon entzun, aztertu eta Rubistein dantzariak egindako enkargua lantzen hasteko. Baina ohartu zenerako, Donostiako Gran Casinoko orkestra zuzendaria zen Enrique Fernández Arbosek erosi zituen Albenizen kantuaren eskubideak. Hainbat idatzitan jasotzen denez, atsekabe handiz hartu zuen notizia Ravelek. Fernández Arbos jaunarengana heldu zen informazio hori, eta berak kontaktatu zuen Ravelekin, esateko baietz, obra hura erabiltzeko baimena ematen ziola –ordurako ez zen edonor Ravel–. Baina plana zapuztutzat emana zuen Ravelek, eta beste bide batzuk urratzen hasia zen.

Epe motz-motzean, baina, arrakastarik ez. Ez zion ezerk konbentzitzen. Donostiako kasinoko Fernández Arbosekin solasaldi ugari izan zituela esaten da, melodia errepikakorrek giza-garunean eragiten duten inpaktuaz mintzatu zirela eta abar, eta, antza, handik egun batzuetara, Ziburuko hondartzan zela, inspirazioa etorri zitzaion. Bordeleko Gustave Samazeuilh konpositore eta lagunarekin zegoen hondartzan, bainu bat hartzen, eta halako batean, ziztu bizian, korrika irten omen zen uretatik, etxera joateko –jaiotetxea Ziburuko hondartza ertzean dago–. Eskuak bustita hasi zen pianoa jotzen, eta hortik sortu Boleroa.

Ez da, ordea, kontatzen den bertsio bakarra. Beste batzuek esaten dute egun horretan, esnatu orduko eta pijama eranzteko astirik gabe hasi zela konposatzen.

Inspirazio unea modu batekoa edo bestekoa izanda ere, Rubinstein dantzariari gustatu zitzaion proposamena. Horixe zen bilatzen zuena: zerbait epikoa, exotikoa eta erotikoa. Izan ere, orduko topikoek zioten emakume espainiarrak suharrak eta apasionatuak zirela, beroak. Balleteko koreografiakoa ere halakoxea egin zuen dantzariak: teloia zabaltzean, argi gutxirekin eta Boleroa-ren erritmoan, tabernako mahai baten gainean egiten zuen dantza Rubinsteinek, hogei gizon inguruan zituela, eserita eta karta-jokoan. Lehen unean ez zen gizonik Rubinsteini begira ipiniko, baina, musika in crescendo zihoan heinean, gero eta gizon gehiagok altxatuko zuten begirada. Parisko Garnier Operako estreinaldiak eskandalua eragin zuen gizartean.

Antzezlan horixe izan daiteke 10-Emakume perfektua pelikulako Bo Dereken eta Dudley Mooreren eszenaren oinarria, inoiz halakorik esplizituki onartu ez bada ere. 

RAVELI BURUZKO HIRU ERREFERENTZIA

Testua. Jose Antonio Abad.
Irudiak. Federico Delicado.
Argitaletxea. Pamiela.

Igande goiza da, ari du egunak argitzen eta inor ez dago kalean, festa eguna izanda ere. Animalia burudun orkestraren ardura izango da herria esnatzea. Danbor hots bat entzungo da plazako kioskotik, errepika dotorean. Haren ondoan txirularia. Klarinetea gero. Eta harpa. Orduan hasiko da jendea plazara gerturatzen. Jarraian, balkoi batetik entzungo da fagota. Errekintoa segidan, eta kontrabaxua atzetik. Erritmo jarraituan, denak ere. Tronpeta jende artetik... eta azkenik, zuzendaria. "Erritmoa gora eta gora zihoan zoraturik, eta gainezka egiten du magiak", irakur daiteke.
Haurrentzako liburu ilustratu honek baditu amaieran QR kode batzuk, Boleroa-ren interpretazio on batzuk proposatzen dituztenak. Irakurleari gonbita egiten diote liburua irakurri bitartean musika fondotik entzuteko.

*******************

Idazlea. Jean Echenoz.
Itzultzailea. Gerardo Markuleta.
Argitaletxea. Meettok.

Maurice Ravelen biografiari estu lotutako liburua da, nahiz fikziozko parte batzuk ere badituen. Konpositorearen bizitzako azken hamar urteak kontatzen ditu Jean Echenoz idazleak, 1927tik 1937ra. Joaquín Achúcarrok hitzaurrean dioen bezala, "beste liburuek asko hitz egiten dute musikaz, eta gutxi gizonaz".
Erabiltzen zituen galtzak, AEBetako bidaiara eramandako 25 pijamak eta 60 alkandorak, maniak eta ohiturak ageri dira liburuan. Atlantikoaz bestaldera egindako bidaian kontatzen da nola tutik ere ez duen ulertzen, batere belarririk ez duela frantsesaz besteko hizkuntzetarako, "euskararen salbuespenarekin". Eta, Euskal Herriari egindako beste aipamen bitxi bat bada, Echenoiz idazleak honela dio Ravel gaixo-gaixorik dagoenean: "Gauzak beti konpondu ohi dira norbere herrira itzultzen den bakoitzean". 

*******************

Nagore Irazustabarrenak eta Axier Lopezek aurkeztuta, ARGIAren Oroimen Histerikoa podcastaren 3. atalean egin zioten tartea Maurice Ravelen Boleroa-ri, izotz gaineko patinajearen baimenarekin. Ziburutik munduraino, Sobietar Batasunetik igarota. Erreferentzia ugari ditu Boleroa-k.

Podcasta. Oroimen histerikoa
Argitaratzailea. ARGIA