Ez dakigu Elon Musk handi-mandiari askorik axola dion jende andanak X sare sozialetik (lehengo Twitter) ihes egin eta beste plataforma batzuetan aterpe hartzeak. Ez dakigu berarentzat jostailu hutsa ote den, erreparo handirik gabe sakrifika daitekeena, ala proiektu estrategikotzat duen. Litekeena da AEBetako hauteskundeetan Donald Trump babestu duelako bizkarra eman dioten erabiltzaileen amorrualdiak grazia egitea, are gehiago ikusi ostean babes hori emateagatik ere, edo horri esker,  diru-sarrerak izugarri handitu zaizkiola denbora gutxian.

Erabiltzaile ugarik X-tik ihes egin du, ordea. Eta joan dira Mastodon edota Bluesky plataformetara. Deitu diote “eXodoa”. Bat-bateko haserrealdiak bultzatuta hartuko zuen erabakia hainbatek, denbora luzeagoan hausnartu eta eztabaidatu ostean besteek. Gure sektorean ere, bateko eta besteko hedabideek iragarri dute hura utzi dutela –jakitun izan arren irakurleen parte bat hantxe topatuko zutela–, sanoagoak diren lekuetan ostatu hartzeko.

EFJ Europako Kazetarien Federazioak berak oharra plazaratu du: 2025eko urtarrilaren 20an –egun horretan hartuko du AEBetako presidente kargua Donald Trumpek– utzi egingo dio X plataforman edukia publikatzeari. “Ezin dugu haren jabeak desinformazio eta propagandarako makina bihurtu duen sare sozialean parte hartzen jarraitu”, adierazi du 44 herrialdetako 295.000 kazetari ordezkatzen dituen elkarteak.

ARGIAn ere eztabaida prozesu betean gaude, ez soilik X, Mastodon edota Bluesky egitasmoen gainean, baizik eta, oro har, sare sozial guztietan eta komunikaziorako bestelako aplikazioetan jarraitu beharreko estrategiaren inguruan, argi izanda geure tresnak indartzea izan behar duela bidea, teknologia burujabetza helburu. Aurki emango du lantaldeak horren guztiaren gaineko erabakiaren berri.

Ez, sare soziala ez da zeurea

“Sare sozial hau nirea da eta nire sare sozialean nahi dudana publikatuko dut, eta ez zeuri ikustea gustatuko litzaizukeena”, irakurri diogu Beatriz Rico aktore espainiarrari X-n. Ziurrenik, bertan gabiltzan erabiltzaileetako askok pentsatuko genuen gauza bera, sare soziala “geurea” dela, alegia. Baina ez, Elon Musk-ek argi laga digu bera dela plataforma horretan erregistratutako kontu guztien jabea. Infowars ultraeskuineko agerkari digitalari zor diogu, zeharka bada ere, begiak ireki izana.

AEBetako hedabide horrek, 2012an publikatu zuen Sandy Hook-eko eskolako triskantza –gizon batek 27 lagun hil zituen, eta bere buruaz beste egin zuen gero– muntaia zela. Lehenago ere argitaratuak zituen albiste faltsuak; beste kasu batzuetan ez bezala, ordea, egindakoak izan zuen ondoriorik oraingoan. Hildakoen senideek epaitegira eraman zuten agerkariaren jabe Alex Jones, eta 1.500 milioi dolar ordaintzera kondenatu zuten. Hark, baina, ez zeukan isuna ordaintzeko nahikoa diru, eta Infowars salgai jarri behar izan zuen, sare sozialetako kontuak tartean. Agerkaria enkantean atera da eta nork eta The Onion agerkari satiriko ezkertiarrak egin du eskaintzarik handiena, Infowars-en ildoari ukitu are surrealistagoa emateko-edo.

Kontua da, Joxe Rojasek azaldu duen moduan Teknopata.eus webgunean plazaratutako artikuluan (Mitologia berria: “Nire X-ko kontua”), salerosketaren xehetasunak itxi bitartean, X Corp-ek, behinola Twitter gisa ezagutu genuen sarearen jabeak, errekurtsoa jarri duela prozesuaren aurka, zergatik eta “X-ko kontuen jabetza ez delako erabiltzaileena, X-rena baizik”. Elon Musk-en enpresak dioenez, bera da Infowars-en X kontuaren jabea, eta ez Infowars bera. Alegia, erabiltzaileok baimena dugu geure izena daraman kontua erabiltzeko, baina egiaz X-rena da. Zeure izen eta irudia izateak ez du esan nahi zeurea denik, ez, zerbitzua ematen dizun enpresarena da, Instagrameko profilaren edota Youtubeko kanalaren kasuan bezalaxe. Gauzak horretan direla, gainera, ezagutu berri dugu epaile batek geldiarazi egin duela Infowars eskualdatzeko prozesua, enkantean jarri eta The Onion-ek eskaintzarik handiena egin bitarteko prozesuan “akatsak” izan direlako.

Bestelako martxa daramate X-ren alternatiba bihurtu diren Mastodon eta Bluesky plataformek. Agian irudituko zaigu, behin X alboratuta, berdintsua dela bataren edo bestearen aldeko hautua egitea, bietan dagoelako atmosfera sanoagoa, baina parez pare jarrita konturatuko gara desberdintasun nabarmenak daudela haien artean, proiektu bakoitzaren atzean dagoen jendeari/filosofiari edota finantzaketari dagokienez, besteren artean.

Mastodon, inbertsore handirik gabe bideragarri

Eugen Rochko software garatzaile alemaniarrak zortzi urte zeramatzan Twitter erabiltzen, harik eta 2016an hedatu ziren arte Peter Thiel aberats estatubatuarrak sare soziala erosiko zuenaren zurrumurruak. Arriskutsua iruditzen zitzaion komunikazio globalerako tresna bat enpresa bakarraren kontrolpean egotea, eta software libreko Mastodon sare sozial deszentralizatua hasi zen garatzen, artean informatikako ikaslea zela.

Ezagutza teknikoak dituen edonork instalatu dezakeenez, 2017rako 1.000 Mastodon komunitate baino gehiago zeuden elkarren artean konektatuta. Horietako asko ohiko sareetan baztertuak eta jazarriak ziren pertsonek sortu zituzten, auto-kudeatutako espazio seguruak eratzea helburu. Lehen erabiltzaile horien dohaintzei esker, proiektuari lanaldi osoa eskaintzea lortu zuen Rochkok. Gainera, hainbat lagunek boluntario gisa laguntzen zioten garapenean.

2021ean irabazi asmorik gabeko sozietate gisa erregistratu zuen Mastodon proiektua Alemanian, eta urtebete geroago, Elon Muskek Twitter erosi ostean, Silicon Valley-ko arrisku-kapitaleko hainbat enpresak ehunka mila dolarreko inbertsioak eskaini zizkioten. Rochkok, baina, uko egin zion dirutzari, Mastodon irabazi asmorik gabeko proiektua izatea “ukiezina” dela argudiatuta, Financial Times egunkarian kontatu zuenez. Proiektuaren independentzia babestu nahi zuen Rochkok: “Mastodonek (eta Fedibertsoak) frogatu dute bizirauteko arrisku-kapitalik behar ez duten komunikazio plataforma eraginkorrak eta fidagarriak direla”. Bere hitzetan, inbertsoreek “ez dute negozio jasangarri bat bilatzen, irabazi handiak pilatzea baizik”.

Mastodonen erabilera hazi ahala dohaintzek ere gora egin dute, eta azken urteetan software librea bultzatzen duten fundazioen diru-laguntzak jaso dituzte. Une honetan Mastodonek bost langile ditu lanaldi osoan, eta beste bi erdian. Pertsonal gastuez gain, mantentzen dituzten zerbitzarien (mastodon.social eta mastodon.online) ostatatzeak hartzen du aurrekontuaren parterik handiena.

Askotariko sareen elkargune

Fedibertsoa, “federazio” eta “unibertso” hitzen baturatik sortua, webgune multzo bat da, edukiak partekatzen dituztenak modu federatu eta irekian. Webguneok independenteak dira, baina bateko erabiltzaileek bestekoekin zenbait eragiketa burutu ditzakete: jarraitu, mezua bidali, iruzkindu... Fedibertsoan askotariko sareek egiten dute bat; horietakoa da, hain justu, Mastodon plataforma soziala.

Mikroblogintza plaza da Mastodon, baina haren ezaugarriak ez dira ohikoak. Ikuspuntu humanoago batetik sortu da, beste sareen akatsetatik ikasita; "pertsona zara han, ez produktua", sustatzaileek diotenez. Ez dago ordaindutako iragarkirik eta norberaren datuekin ez da negoziorik egiten. Sare sozial zabalduenak zentralizatuak eta jabedunak dira: Facebook, Instagram, X… Mastodon, aldiz, deszentralizatua eta librea da. Ez dago Mastodon bakarra, elkarren artean federatu/konektatutako milaka komunitate baizik. Horietako bi Mastodon.eus eta Mastodon.jalgi.eus irabazi asmorik gabeko ekimenak dira.

Euskal komunitateek sei urte

2018an sortu ziren bi komunitateak. Mastodon.jalgi.eus sortu eta mantentzen du Izarkom telekomunikazio kooperatibak. Mastodon.eus, bestalde, hainbat erakundek eta pertsonak abiatu zuten elkarlanean: Azkue Fundazioa, Iametza, Laborategia.eus, PuntuEUS eta Talaios Koop. Sei urte hauetan Dinahosting-ek doan utzitako zerbitzaria erabili dute, ostatatze enpresa galiziarrak PuntuEUS-ekin duen akordioa medio.

Mastodon.eus-en, eguneraketak, zerbitzariaren mantenu teknikoa eta babeskopiak Iametza enpresak egiten ditu –proiektu sozial bezala–, eta moderazio lana komunitateko kideek, musu-truk, hurbileko sarea izanik lan hori egitea ez baita amesgaiztoa, plataforma komertzial erraldoietan gertatzen den moduan. Bestetik, softwarea euskaratzeaz Librezale taldeko boluntarioak arduratzen dira.

Azaroaren 21ean sei urte bete zituen Mastodon.eus-ek, eta urteurrena ospatzeko Gure aukera, sare libreak atxikimendu kanpaina abiatu dute. “Fedibertsoak lehenesten ditu gardentasuna, komunitatearen balioa eta erabiltzaileekiko errespetua, sare pribatibo eta zentralizatuek ez bezala”, nabarmendu dute proiektuaren sustatzaileek. Eta gaineratu: “Sare libreak funtsezkoak dira, gure hizkuntza eremu digitalean garatu, hazi eta presentzia duina izateko aukera bermatzen dutelako, kanpoko erabakien zain egon gabe”. Euskara nagusi den arnasgune digitalak dira bi komunitateak.

ARGIAko lantaldeak bat egin du atxikimendu kanpainarekin. “Autogestioa oinarri, euskaratik, euskaraz eta libre sortutako komunitateak sustatu eta biderkatu behar dira”, aldarrikatu dugu. 2018ko apirilean sortu genuen lehen kontua Mastodon-en, euskal komunitateak oraindik existitzen ez zirenean. Hilabete batzuk geroago, hainbat eragile euskara eta euskal kulturaren Mastodon komunitatea sortzeko lanari ekin zioten, eta ARGIAk ere hasieratik hartu zuen parte. Geroztik, sare libreen alde egiten jarraitu du, "gure kontraesan guztiekin", lantaldeak azpimarratu duenez.

Emandako urratsen artean, 2023ko irailaren 16an, software askearen nazioarteko egunarekin bat, ARGIAren euskarrietatik (aldizkarian, webgunean, iragarkietan, gehigarrietan, karteletan…) multinazionalen menpeko sare sozialen erreferentzia oro kentzea erabaki zuen lantaldeak.

Bluesky eta arrisku-kapitaleko sozietateak

Azken asteetan zeresan handia ematen ari den Bluesky sare soziala beste upeleko sagardoa da. 2019an Twitter deszentralizatzeko ikerketa proiektu bezala hasi zen, haren sortzaileetako bat izan zen Jack Dorsey-ren eskutik. 2021ean, orain enpresaren buru den Jay Graber kontratatu zuten Bluesky zuzentzeko, eta Twitterrek hamahiru milioi dolar jarri zituen garapena abiarazteko. Hilabete gutxira, X-rekiko loturak hautsita, Bluesky enpresa independente bihurtu zuen Graber-ek. Paradisu fiskal batean, Delaware estatuan, du egoitza konpainiak, AEBetako enpresa handi askok bezala.

2023ko ekainean, Blueskyk zortzi milioi dolar jaso zituen Neo inbertsore taldearen eskutik. Eta 2024ko urrian Blockchain Capital arrisku-kapitaleko konpainiak hamabost milioi inbertitu zituen enpresa horretan. Marta G. Franco hacktibista eta kazetari madrildarrak El Salto agerkarian azaldu duenez, Blockchain Capital-en sortzaileetako bik, Bart eta Brad Stephens anaiek, Trumpen kanpainarako dirua bildu zuten, aurki AEBetako presidente kargua hartuko duenak agindu zuelako kriptomoneten merkatua desarautuko duela. Enpresako beste bazkide bat Brock Pierce da, zeinak bitcoin-a El Salvadorren txanpon ofizial bihurtzeko aholkua eman zion Nayib Bukele presidenteari. Netanyahu familiaren laguna da, eta urteetan Steve Bannonekin kolaboratu zuen, Trumpen lehen kanpainako ideologo estrategikoarekin.

Twitter, Facebook eta enparauek “Gorrotoaren internazionala” antolatu dutela azaldu zigun Francok berak ARGIAn, Axier Lopezek egindako elkarrizketan. “Taktikak, baliabideak eta diru asko partekatzen dituzten gizon batzuk dira. Zertarako? Bannonek horrela laburbildu zuen estrategia batean inbertitzeko: ‘Espazio osoa kakaz betetzea’. Hau da, eduki toxiko askorekin espazio digitala  okupatzea, lehen hein batean jendeak elkarrizketa garrantzitsuak izateko, elkar ezagutzeko, politikoki antolatzeko edo, besterik gabe, dibertitzeko balio zuen espazioa okupatzea, alegia”.

“Kakaztea”

Bluesky sare sozialak inbertsio handiak jaso ditu, baina ez dago batere argi nola sortuko dituen inbertsoreei banatzeko irabaziak. Plataforman kriptotxanponik ez dutela integratuko eta iragarkirik ez dela bistaratuko hitz eman dute. Aitzitik, orain arteko diru-sarrera bakarra domeinu pertsonalizatuak saltzea zen, hau da, ordaintzen dutenek @erabiltzailea.bsky.social izena izan ordez, edozein domeinu erabili ahal izatea, esaterako, @erabiltzailea.adibidea.eus. Nobedade moduan, iragarri dute harpidetza-eredu bat garatzen ari direla, amu gisa eskainita kalitate handiko bideoak ikusi edo profileko kolore eta abatarren ertzak pertsonalizatzeko aukera.

Zaila da, ordea, horrekin bakarrik enpresaren jardunari eutsi eta inbertsoreek eskatuko dituzten irabaziak sortzea. Cory Doctorow kazetari, egile eskubide libreen aldeko ekintzaile eta zientzia fikziozko idazleak "kakaztea" bezala definitutako prozesuan sartu direla dirudi. Alegia, lehenik inbertsoreek jarritako diruarekin produktu erakargarri bat garatzen dute, ahalik eta erabiltzaile gehien pilatzeko. Ondoren, produktua bezero komertzialentzat bihurtzen dute erakargarri, erabiltzaileen kaltetan, iragarkiak sartuta, adibidez. Eta, azkenik, jabeentzako irabaziak bilatzen amaitzen dute, erabiltzaileen eta bezero komertzialen kaltetan. Edo ultra-aberats baten jostailu bilakatzen dira, Twitter bezala.

“Denbora batez sare sozial komertzial horiek baliagarriak izan zitzaizkigun, baina egunetik egunera gero eta gutxiago”, uste du Marta Francok. “Horregatik, hortik irteteari buruz pentsatu behar dugu, gero eta lehiakorragoak diren espazio horietan zokoan geratzen ari garelako. Oso arreta txikia eskuratzeko, guk baino baliabide gehiago eta eskrupulu gutxiago dituzten erraldoi teknologikoekin ari gara lehiatzen”. Internetek, bere arazo guztiekin, inoiz asmatu den komunikazio-tresnarik globalena, unibertsalena eta demokratikoena izaten jarraitzen duela dio. “Sare sozialak luzaroan erabilgarriak izan dira, eta oraindik ere balio digute; gertatzen dena da lekua galtzen ari garela”. Plaza batzuetan geroz eta leku gutxiago dugu geure kontuetarako, eta erabiltzaile geroz eta gehiago dira kontziente horretaz. Aldaketarako oinarriak badira.