Cádizen feniziar jainkoen panpina efimero erraldoiak ikusi ahal izan dira asteotan Puertas de Tierran, San Antonio plazan eta beste hainbat tokitan, hiria bere iraganarekin “arro” dagoela aldarrikatzeko. Antzinako Gadir, geroko Gades, gaurko Cádiz, historiaren pasarte arrastuagoen lekuko ere izan da ordea. Esaterako, oroituko al dira Cristobal Colonek 1492ko bere bidaia ospetsuaren ondoren hainbat espedizio antolatu zituela Cádiztik Amerikara, hango jendeak eta baliabideak xahutzeko asmo osoz?

Askotan, Amerikako jatorrizko herrien genozidioaz hitz egitean Atlantikoaren alde hartan jartzen dugu historiaren lupa. Urriaren 12an ahoa betetzen zaigu Hispanitatearen Eguna salatzeko, baina begirada deshumanizatzailearekin hitz egiten jarraitzen dugu “besteaz”, indigenek eta beltzek osatzen duten alteritateaz. Ez dago borroka antiarrazistarik ez bada ezbaian jartzen iragan kolonialista eta esklabista, diote Gasteizko ContraPunto Dekolonial kolektiboko lagunek. Horretarako, behartuta gaude lupa meridiano batzuk mugitu eta metropolian kokatzera.

Cádizen iragan kolonialistaren mozkorraldia 1717an hasi zen. Urte hartan Gaztelako Koroak erabaki zuen Indietako Kontratazio Etxea hiri hartara eramatea Sevillatik. Amerikako espoliazioaren monopolioa ziurtatzeko Errege Katolikoek XVI. mendean sorturiko erakunde horren bultzadarekin, Cádiz Europako ziudade nagusienetako bat bilakatu zen; itsasoari begira hazitako megalopolia zen sasoi hartan eta dozenaka milaka biztanle biltzen zituen. Baina erraldoitasun horrek bazuen tranpa txiki bat: sei biztanletik bat esklaboa zen.

10.000 esklaboren hiria

Arturo Morgado historia katedradunak egindako kalkuluen arabera, gutxienez 10.000 esklabo “bataiatu” zituzten mende eta erdian Cádizen –ur bedeinkatuz busti eta izen kristaua emanda, gorputza ez ezik izatasuna bera ere lapurtzen zieten– eta 17.000 saldu zituzten enkantean. Asko otomandarrek Mediterraneotik eramandako dalmaziar eta hungariarrak ziren, baina batez ere Afrikako jendeak zituzten gustuko hiriko eliteek, haientzako artisau eta zerbitzari lanetan aritzeko.

Artxibo historikoetako salmenta dokumentuak eta parrokietako jaiotza, ezkontza eta bataio aktak ditu iturri Morgadok. Eta kuriosoa da, esklaboez iritsi zaigun irudi maskulinizatua birrintzen duen beste datu bat ere ematen baitu historialariak: saldutakoen %52 emakumeak ziren. Bai, esklabotzarena ere historia androzentrista bat izan da oraindaino.

Baina zertara gatoz hau guztia kontatzera? Iberiar Penintsularen beste puntan dagoen hiriak baduelako lotura berezia euskaldunekin. Gaur eguzkiaren eta saleroaren bila turista saldoa joaten garen moduan, duela mende batzuk apellidu oneko euskaldun ugari ailegatu zelako haraino txin-txin hotsak deituta. Sevillan XVI. mendean Amerikako kolonietako merkataritzarekin –eta esklabotzarekin– aberastu zen euskaldun ugari zegoen moduan, Cádizen ere errotu zen komunitate sendo bat: vizcaíno-en antigoaleko kolegioak, kaperak eta Kristoren Pasiorako kofradiak aurkituko ditugu haien pausuen atzean.

Garaycoechea, esklaboa vs. kortsarioa

XVII. eta XVIII. mendeetan euskaldunak erruz aurkituko ditugu hirian, izan ontzidietako kapitain, izan skyline-a eraldatu zuten zaintzarako dorreen etxejabe... eta, jakina, esklabisten artean ere bai. Cádizko Probintzia Artxibo Historikoan hamaika agiri daude erakusten dutenak gizakien trafiko horretan euskal jatorriko familiek zeukaten inplikazioa.

1767an, adibidez, Tomasa Irisarrik –Jose Aguirre eta Larraguchia ontzi kapitainaren alarguna–, José Benizo izeneko “esklabo beltza” saldu zion bere anaia Santiago Irisarriri zilarrezko 100 dukaten truke. Urtebete lehenago, Ignacio Zurbituagak berea zen esklabo bat “askatzeko” agindu zuen, Maria Dolores izenekoa eta 26 urte zituena, beste esklabo “libre” batekin ezkondu ahal izateko. Senargai esklabo-ohiak Caietano Mendieta zuen izena, eta “Pedro Mendietaren jabetzakoa” zela dio dokumentuak.

Halakoak maiz topatu ditzakegu notaritza-protokolo eta testamentuetan, izen artifizialaz gain, esklaboek jabearen apellidu jator askoa ere eraman ohi zutelako bizitza osorako. Hori izan zen, esaterako, Miguel Leabururen kasua. Ez dakigu txikitan portugaldarrek Afrikako ibai bazterren batean bahitu ote zuten edo Cádizen bertan jaio eta leaburuar aberastu batek erosi ote zuen, baina badakigu 1759an askatasuna lortu zuela.

Miguel Garaycoecheak ere askatasuna lortu zuen 1761ean, bere nagusi Pedro Garaycoecheak hala nahi izan zuelako. Azken honen familia jatorriz Lesakakoa zen eta Pedrok dirutza egin zuen kortsario bezala itsasontzi holandarrak harrapatzen. Cádiz erdigunean zuen etxe dotorearen azpiko pasabide ezagun bati horrela deitzen diote oraindik: “El arco de Garaicoechea”.

Compañia de Negros: lehen enpresa esklabista

Portugaldar eta ingelesei kopiatuta, esklabotza negozio handi bat bilakatu nahi izan zuen espainiar koroak XVIII. mendearen erdialdean. Bere kolonietan loratzen ari ziren azukre sailentzako erregaia, eskulana, giza haragia behar zuen, eta zuzenean edo “en derechura”, Afrikako kostaldera joateko baimenak ematen hasi zen. Hor ere euskaldunak izan ziren aktore printzipalak.

Testuinguru horretan, esklaboen salerosketan propio espezializaturiko munduko lehen enpresa sortu zuten Cádizen 1765ean, eta espantuzko izen bat jarri zioten: Compañia Gaditana de Negros (Cádizko Beltzen Konpainia). Trafiko ilunetan zaildutako euskal tratulariak aurkitu ditzakegu inbertitzaile nagusien artean (Miguel Uriarte, Juan José Goicoa, Francisco Agirre, Lorenzo Ariztegui...), eta legatu makabro bat utzi zuen konpainia horrek: 1779an likidatu zutenerako, 27.000 esklabo baino gehiago zituen eramanak jadanik Atlantikoan barrena.

Historia hori tipexarekin borratua bezala egon da mende biz, 1970eko hamarkadan Bibiano Torres ikerlari andaluziarrak liburu batean jaso zuen arte: “Oso zaila da beltzen trafiko horrekin konpainiak lortutakoaz balantze bat ere egitea”, zioen ernegaturik hastapen haietan. Gaur egun gehixeago dakigu konpainiari buruz, eta Cádizko Probintzia Artxibo Historikoak bere altxor bat bailitzan dauka erakusgai euskal-cadiztar konpainia esklabistaren sorrera dokumentua.

Mendinueta, Cádizko euskal trafikatzaile ezezagun hori

Askoz gutxiago dakigu, ordea, Hego Amerikara esklaboak eramateko sorturiko beste merkataritza sare baten inguruan. Cádizen bizi zen Francisco Mendinueta nafarrak, Espainiako Koroaren asiento edo baimen bat lortu zuen 1754an: hamar urtez sei itsasontzi pleitatu ahal izango zituen Río de la Plataruntz, salgai ugarirekin beteta, eta tartean 3.000 beltz ere bai.

1760rako itsasontzi guztiek egina zuten bidaia hori, batzuk zuzenean joan ziren, eta beste batzuk Gineako Golkotik igaro  ziren “merkantzia” preziatuaren bila. Aldiz, San Ignacio izenekoa geroago irten zen, Pasaiako portuan zeukatelako oraindik karenatzen. Itsasontzi hori Uztariz familia boteretsuak utzi zion Mendinuetari, baina ez dakigu azkenean patroiak lortu ote zuen bere helburua.

Izan ere, Sevillan dagoen Indietako Artxibo Orokorrean gordetako paper-sortetan leitu daitekeenez, Mendinueta kexu zen, ez zitzaiolako giza-salmenta errentagarri ateratzen, besteak beste, ez zuelako arroparik Buenos Airesen pilatuta zeuzkaten esklaboentzako eta “aire librean lo egiten dutenez hil egiten direlako”. Galera dirutan kuantifikatzen zuen, noski.

Esklabo trafikoa legala zen garai hartan, eta beste askok ere gizakien gorputzak salerosten dirua egin nahi izan zuten. Adibidez, Enkarterrietako Julián Antonio Urkulluk eta Gorbeialdeko Julián Martinez de Murgiak esklabo beltzak garraiatzeko eskaera bana egin zuten 1770ean eta 1773an, hurrenez hurren. Baina Cádizko lobby esklabistaren oztopoek hankaz gora jarri zituzten euren pretentsioak.

Europako azken portu negreroa

1817tik aurrera, Ingalaterrarekin sinaturiko akordio baten ondorioz Espainian esklabotza formalki ilegalizatu zenean, urrezko beste aro bat hasi zen trafikatzaileentzat: merkatu beltzarena. Esklaboak ezkutuan kolonietara eramateko bidaiak askoz errentagarriagoak bihurtu ziren ingeles armadak harrapatuak izateko arriskuagatik beragatik, eta Cádiz izan zen kontrabandisten portu gogokoenetako bat.  

1864an Espainian kontsul britainiarra zen Alexander Dunlopek Foreign Office Erresuma Batuko Kanpo Ministerioari bidalitako gutun batean aitortu zion Cádiz “esklabo trafikoaren europar zentroa” zela momentu horretan. Eta hala dirudi.

Pompeu Fabra unibertsitateko Lizbeth Johanna Chaviano historialariak Foreign Office-eko iturriak erkatu ditu Slave Voyages interneteko datu base ikaragarrian aurkiturikoekin, erakusteko noraino zeuden Cádizko merkatariak lokatzetan zikinduta. Bere esanetan, esklabo trafikoa ilegala zen garaian Iberiar Penintsulako ontzi negreroen %65 Cádizko portutik itsasoratu zen: denera 51 espedizio.

Oso berandu arte iraun zuen esklabotzak Cádizen, hainbeste, ezen Europako azkenetako portua izan zen garraio genozida hori praktikatzen, 1866. urtera arte, zehazki esateko. Hiri gehienetan trafiko hori iraganeko kontua zen bitartean, 1863an Dulonp kontsulak, harrituta, oraindik ere hainbat bapore-ontzi ikusi zituen Cádizko moiletan Afrikara joateko prestatzen. Horien artean Cicerón izenekoa zegoen, Julian Zulueta arabar esklabista handiak bidalitakoa. Azaroaren 5ean  Kubako Playa Girón hondartza mitikoan agertu zen 960 pertsona gatibu zeramatzala, beste 149 bidean hil ziren.

Chavianok dioenez, esklabo trafikoan sudurzuloetaraino sartuta zeuden “etxe komertzialen erdigunea izan zen Cádiz” denbora luzez, beste portu eta negozio askotako ateak irekitzeko tranpolin bat. Zer esanik ez handik sorturiko euskal fortunentzat. Eta batzuentzat iraganeko kontu deserosoa izan arren, beharrezkoa da gogora ekartzea, feniziar panpina horiek bezain historia efimero bihurtu ez dadin.