Behin baino gehiagotan entzuna dizut 30 urte behar izan dituzula Lilianaren feminizidioari buruz idazteko. Zer faktorek eragin dute El invencible verano de Liliana-ren idazketan?
Pertsonalki 30 urte behar izan ditut nire dolu-prozesua egiteko, baina beti nabarmentzen dut gizarteak ere beste horrenbeste urte behar izan dituela era honetako historiak beste modu batean kontatu ahal izateko. Horretaz aparte, hainbat puntu daude. Liburu bat ez da behin jaiotzen, behin eta berriro ari da jaiotzen. Alde batetik, LASTESIS taldearen performancea entzun nuen [Bortxatzailea zu zara], eta ulertu nuen jada bageneukala hizkuntza bat honi buruz hitz egiteko, eta bazegoela beste entzumen-ahalmen bat ere, halakoak beste modu batean har zitzakeena. Pandemiako larritasunak ere izan zuen eraginik: bat-batean hilko ginelako sentsazio hori. Hainbat faktore tarteko, ikusi nuen prest nengoela liburu hau idazteko, eta bazegoela inguru bat ere liburua besarkatzeko prest, eta nolabait ere behar-beharrezkoa zela hau idaztea, denoi dagokigun elkarrizketa bat zabaltzen segitzeko.

Zer-nolako harrera izan du?
Ez nuen espero Lilianak halako harrera eskuzabala jasoko zuenik. Gaur egungo belaunaldi berriekin artikulatu da hainbat modutan: ez soilik genero-indarkeriari lotutako kezkei dagokienez –hain etengabea hirietan, espazio publikoan, espazio pribatuan–, ezpada norbere askatasuna kemenez babesteari dagokionez ere. Halaber, badago halako elkar ulerkera bat: gazteek ikusten dute oso garrantzitsua dela aske izatea gure munduak esploratzeko. Asko harritu nau, bestalde, estimuak. Ez da soilik izan interes politikoa, interes soziala. Lilianak estimu handia jaso du, eta orain askoz anaia-arreba gehiago dauzka munduan. Atsegin ematen dit horrek.

Minak hor segitzen du, baina dolua ez da hain bakartia orain?
Doluak segitzen du. Maiz aipatzen dut Alice Notley poeta estatubatuarra; hark esaten du literaturak ez duela sendatzen. Baina liburu hau gai izan da dolu pribatu hori –indarrez isildua, gizarteak ezarritako lotsaren eta erruaren pean lurperatua— dolu lagundu bihurtzeko, dolu kolektibo eta are kolaboratibo bihurtzeko. Horrek ez du arindurik ekarri, arindua justiziaren eskutik etorri beharko litzatekeela uste dut, eta justizia legalari dagokionez behintzat, ez da halakorik izan. Ustezko feminizida libre dago, ez dute inoiz epaitu, hura atxilotzeko aginduak indarrean segitzen du. Orduan justiziaren zati hori ez da bete, baina beste justizia, memoriari eta egiari dagokiona, lantzen ari gara, eta praktika horietatik dator beste dolu-modu hau. Liliana Rivera Garzaren izena hor kanpoan dago, etengabe dei egiten diote eta badakigu ez zela homizidioa izan, feminizidioa baizik. Badakigu feminizida bat izan zela, ez hiltzaile bat soilik. Termino zehatz horiek ekartzea eta historia hau beste era batean kontatzea bada justizia-modu bat. Hiztegi hori oso garrantzitsua da. Niri axola zait, nire gurasoei –nagusituak honezkero– asko axola zaie. Ez da huskeria bat. Pasiozko krimenaren narratiba patriarkalek inposatutako isiltasunaren guztiz bestelakoa da Liliana honela oroitzea.

Idazle ezaguna zara, liburu honek hainbat sari jaso ditu, asko mugitu da… Mexikoko justiziaren partetik ez da erantzunik izan?
Mexikon liburua aurkezten hasi ginenean, argitaletxearekin batera email-helbide bat zabaldu genuen, inork ezer jakinez gero tipoari buruz, hara idazteko. Eta mezu asko iritsi zitzaizkidan: hainbat emakumek idatzi zidaten, harekin egonak zirela eta abusuak jasan zituztela, eta hileta baten esteka ere iritsi zitzaidan, pandemian egiten ziren hileta digital horietako bat. Ustezko feminizidaren argazkiak agertzen ziren, haurtzarotik heriotzara artekoak, eta esteka horretan zioen 2020ko maiatzaren 2an hil omen zela Mitchell Angelo Giovanni –ustez izen hori erabili zuen AEBetara ihes egin zuenetik–.

Feminizidioa jasan duten emakume askoren senideek bezala, neure kabuz ikertu behar izan dut, oraindik borondate gutxi baitago Mexikoko justiziaren aldetik halako gaietan sartzeko. Detektibe estatubatuar bat kontratatu nuen eta hark egiaztatu zuen egia zela Mitchell Angelo Giovanni izeneko gizon bat 2020ko maiatzaren 2an hil zela, itota, Kaliforniako hegoaldean. Baina orain egiaztatu behar dena da ea Mitchell Angelo Giovanni benetan ote den Ángel González Ramos, eta Mexikoko justiziak egin behar du hori. Dokumentazio guztia daukate, nire testigantzak dauzkate, den-dena daukate eta ez dute ezertxo ere egin. Pentsa, kasu honetan liburu bat dago, Bilbon ere ari gara gaiari buruz hitz egiten, eta ez dute ezer egin: zer gertatuko da orduan beste kasuekin, elkarrizketarik ez libururik ez dagoen kasuekin? Ba beste behin ere argi geratzen da nolako zigorgabetasuna dagoen, eta nola zigorgabetasun horrek halako krimenak are gehiago ahalbidetzen dituen.

Atzoko hitzaldian mendekuari buruz galdetu zizuten.
Emozio konplexua da oso, konplikatua, eta maiz galarazita izaten dugu emakumeok batez ere. Mendekua aipatzen dudanean, Annie Ernaux idazleak Nobel Saria jasotzeko hitzaldian aipatzen zuen zentzuan aipatzen dut: esaten zuen bera idazten hasi zela beretarrengatik mendeku hartzeko…

Bere klasekoengatik.
Horixe. Eta, nik ulertu nuen eran behintzat, horrek esan nahi zuen eztabaida publikoan lekurik izan ez duten historiak kontatzea. Hala ulertu nuen mendekua, ez beste klixe ipar amerikar horren zentzuan, pistola hartu eta jendea hil, baizik eta Lilianaren historia hartzearen eta espazio publikoan artikulatzearen zentzuan, haren izena gure bizitzetara ekartzearen zentzuan. Eta berariaz erabaki nuen haren argazkia jartzea liburuaren azalean, haren aurpegia, besteak beste honako hau nahi nuelako: feminizida bizi baldin bada, ikus dezala, aurre egin diezaiola. Eta nire mezua, orduan bezala orain, hauxe da: Liliana indartsuagoa dela feminizida baino, Lilianak bizirik iraungo duela bera hil ostean ere, Lilianaren izena oroituko duela jendeak eta tipoa ahanzturan ustelduko dela, bere senide koldarren babespean, bizi ere hala bizi izan baitzen, bere amak eta ahizpak babestuta, bere lagun koldarrek babestuta, ihes egiten lagundu baitzioten, justiziaren aurrean agertu ordez.

Beraz, amorru handia dago, amorru guztiz zilegia: dena erre behar dela esatera eramaten gaituen amorru berbera. Ederki ulertzen dut amorru hori, hezurren muinean ulertzen dut. Eta zilegi iruditzen zait, orobat, honako hau esatea: Lilianaren bizitzak eta historiak, tipo hark zanpatu eta ezabatu nahi izan zuen bizitza horrek, hain zuzen, hemen irauten duela, eta tipoak baino askoz luzeago iraungo duela gainera. Horretan badago indarra, elkartasuna. Mendekuaren alderdi hori interesatzen zait.  

Liliana bizi-bizirik agertzen da liburuan. Bere idatziak daude, bere lagunen testigantzak… Indar handia du horrek.
Genero-indarkeriako kasuak edo indarkeria-kasuak gertatzen direnean, zenbait gauza izaten dira: lehenik, ezabatu egiten da gertaera, baita gaur egun ere, halako historiak jasotzeko inguru eta mintzaira askoz egokiagoak dauzkagun arren. Beste batzuetan, halako gertaerak zenbakiak izaten dira, estatistikak, eta hori ere ezabaketa-modu bat da. Azkenik, gerta daiteke gehiegi nabarmentzea heriotza, edo heriotza bihurtzea guztiaren ardatza, eta era horretan ahaztu eta ezabatu egiten da ezen heriotza bortitz horien atzean bizitza konplexu, aberats eta alaiak egon zirela.

Liburuan asko interesatzen zitzaidan Lilianaren heriotzaz mintzatzea, heriotza hori ekarri zuten faktore sozialak, pertsonalak, etab. aztertzea, baina, batez ere, haren bizitza ekarri nahi nuen, zeren, nire ustez, galdu ditugun emakume guztien bizitzak kontatzen baditugu, haien falta izango dugu, eta ikusten badugu zer leku utzi zituzten hutsik gu bizi garen espazioetan, ezberdina izango da, ez da izango haiek etengabe inbisibilizatzea bezala. Badago zerbait longing horretan, ingelesez esaten zaion moduan. Badago zerbait “faltan zaituztegu” komunitario horretan. Badago indar politiko bat hor, uste dut zerbait gertatzen dela munduan modu kolektiboan esaten dugunean norbait falta zaigula.

El invencible verano de Liliana-ren justu aurretik beste liburu bat argitaratu zenuen, Autobiografía del algodón [Kotoiaren autobiografia]: zure aiton-amonen historia eta bizitza aztertzen zenituen hor. Mexikoko ipar mugaldekoak ziren, zu bezala. Iruditzen zait bi liburuen artean badela loturarik.
El invencible verano de Liliana liburu-serie baten parte da: liburu horietan modu nabarmenean nahastu ditut fikzioa eta ez-fikzioa. Serie horretako lehena Había mucha neblina o humo o no sé que [Behelaino trinkoa zegoen, edo kea, edo ez dakit zer] izan zen: nire hurbilketa pertsonala Juan Rulfo idazle mexikar sonatuarengana.

Nolakoa izan zen hurbilketa hori?
Bere liburuak ez ezik, bere idazketa sortu zen lekuetara joan nintzen, haren bideetatik ibili, eta hark hartutako lan-erabakien inguruan ere gogoeta egin nuen. Erabaki polemikoak: besteak beste, presak sortu zituen zenbait lekutan, lurrak kenduz –batzuetan indarrez–  komunitate indigenei. Liburu horren ostean Autobiografía del algodón etorri zen, non nahastu bainituen artxibo-ikerketa, landa-lana eta ikuspegi oso material bat. Uste dut ziklo bat ixten dela El invencible verano de Liliana-rekin. Orain fikziora itzuli nahi dut, baina batek ezin du, besterik gabe, fikzioa ez-fikzionalizatzeari utzi.

Beste norbait zara liburu horiek idatzi eta gero.
Horixe bera. Orduan ikusiko dugu ea zer gertatzen den.

Zer idazten ari zara orain?
Gauza mordo bat! Narrazio-liburu batekin nabil, ea zer ateratzen den. Eleberri bat ere badaukat: buruhauste handiak sortu dizkit, eta denbora behar du oraindik. Bestalde, María Zambrano bekarekin zerikusia duten kontuei dagokienez, elkarrizketak egiten ari naiz latinx idazleekin, batez ere ingelesez idazten dutenekin, ikusi nahian ea zer gertatu zaion beren espainierari. Idazle horiek elebidunak dira, eta haien idazketa-esperientziari buruz askotan esan izan dena da hizkuntza bat galdu dutela. Baina nire susmoa da ez dutela hizkuntza bat galdu, baizik eta hizkuntza hori lanean ari dela beren ingelesezko testuetan ere, hainbat modutan, baina ez garela modu horiek ikusteko eta aztertzeko gai izan. Orduan elkarrizketa-sorta bat egiten ari naiz, eta espero dut liburu bat egitea horrekin laster.

Zuk zeuk literatura idatzi ez ezik, beste batzuek idazten dutena ere aztertzen duzu.
Niretzat oso garrantzitsua izan da beti, idazle gisa, nire tradizioak ezagutzea, nire liburuak non kokatzen diren jakitea, zerekin edo norekin hitz egiten duten jakitea. Idazlea naizen aldetik, emakume-gorputz batean bizi naiz, genero-desberdinkeria handiko gizarte batean, eta ni ez nintzen Mexikoko erdigunean jaio, mugaldekoa naiz. Hau da: idazten hasi nintzenean, idazketaren nozio nagusia hirietako gizon zuri, erdiko klaseko eta abarrei zegokien. Ni ez nintzen hori, eta uste dut ia naturala izan zela niretzat, neure idazketan pentsatu ahal izateko, idazketaren agindu nagusi horiek kritikatzea. Horrenbestez hasieratik izan nuen bokazio kritiko hori.

Azken galdera bat, baina ez da nirea. Atzo hitzaldira nirekin etorritako lagunak idatzi zidan koadernoan. Zein da zure errituala heriotzarako eta bizitzarako?
Ufa. Baina milaka urte pasa ditzakegu horretaz hizketan! Lilianaren presentzia oldartu egiten zait etengabe eta gutxien espero dudan lekuan. Denbora guztian gertatzen zait, eta oldartu egiten zaidala diot zeren sentsazio hori daukat. Ez da aldez aurretik pentsatutako zerbait. Baina lortu dut agerpen horiei nola erantzuten diedan bideratzea, nolabait ere. Lehen, sekulako sustoak hartzen nituen. Orain, nolabaiteko harreman bat sortu dut. Atzo aipatu nuen Lilianaren presentzia materiala sumatzen nuela bere paperekin lanean aritu nintzenean. Bada, geure mamuen eta agerpenen materialtasun hori nabarmendu nahi nuke; hori lantzen dut etengabe.

Eta bizitzari dagokionez?
Bizitzarako erritualak asko dira, ezta? Urteek aurrera egin ahala, lasaitasunari eustea eta bake-espazio bat edukitzea funtsezko kontuak bihurtu dira niretzat. Oso baliagarria zait oinez ibiltzea, igeri egiten ere saiatzen naiz, baina oinez ibiltzea meditatzeko modu bat da niretzat, erritual bat. Ezin dut denbora luzez idatzi, bizpahiru ordu egunean aski da niretzat, eta uste dut fisikoki prestatu behar zarela horretarako, ahalegin handia da. Ahalegin fisikoa da. Modu horiek topatu ditut segitzeko.