Badakigu maiz ez dela jasangarria kontsumitzen ditugun produktuak sortzen diren lekutik gure etxera iristerainoko bidea, ingurumenaren ikuspegitik. Produktu ekologikoak ditugu elikagaietan eta arropetan, elektrogailuetan kaltea gutxitzeko programak daude eta garraio publikoa edo bizikleta erabiltzeko aholkatzen digute, norbera bere autoan ibili beharrean. Baina badakigu irakurtzen ari garen liburuak zein bide egin duen gure eskuetara heldu aurretik? Badakigu zenbat kutsatu duen hura sortu eta garraiatzeak?

Galdera horri tiraka hasi ziren ikertzen liburu baten arrasto ekologikoa Pol·len argitaletxeko kideak, duela hamabi urte; ikerketa horien ondorio dira ekoedizioaren kontzeptua eta proiektua. Argitaletxea sortu aurretik Bartzelonan inprenta bat zuten: El Tinter kooperatiba. Ingurumen zientziak ikasten zituen ikasle batek bertan egin zuen gradu amaierako lana, han sortutako produktuek ingurumenean zuten inpaktuaren ingurukoa. Kooperatibako kideek aurrez ez zuten uste kutsatu egiten zutenik; emaitza bestelakoa izan zen, ordea: “Zikin batzuk zarete eta okerrena da ez zaretela konturatu ere egiten”. Hala ondorioztatu zuen ikasleak, Jordi Panyella Pol·len-eko kideak dioenez.

“Inprentan ingurumen-kudeaketarako sistema jarri genuen martxan, eragiten genituen kalteak aztertzeko. 2011n sortu genuen Pol·len, probatzeko zer egin genezakeen papereko argitalpenek ahalik eta gutxien kutsatzeko, eta 2015ean inprenta itxi egin genuen”. Pol·len-ek Europako diru-laguntza bat jaso zuen liburuaren bizi-zikloa ikertzeko, lehengaiak lortzen direnetik hasi eta liburua amaitu arte. Ondorioztatu zuten kalterik handiena lehengaiak erauztean sortzen dela, hain zuzen, %49,4; horren atzetik honako prozesuetan kutsatzen da gehien: inprentako xaflak sortzean (%17,6), banaketan (%16,4) eta diseinu fasean (%9,6).
 

Datu horiek kontuan hartuta sortu zuten ingurumen-kalkulagailua 2012an, argitalpen batek aurrezten duen inpaktua kalkulatzeko. Paraleloki, Comanegra argitaletxeak llibre local zigilua ere sortu zuen, argitaletxeek adierazteko haien produktuak tokiko baliabideekin egin zituztela. Bi argitaletxeak elkartuta, 2022an Ekoedizioaren Institutua (Institut de l’Ecoedició) sortu zuten Katalunian, “liburu ekologikoaren aldeko esfortzuak bateratzeko asmoarekin”, Laia Figueres institutuko zuzendariaren arabera. Zerbitzu-kooperatiba bat da, batez ere argitalpenen sektoreari zuzendua. “Ikertzen jarraitzea da gure helburua, ekoedizioa bizirik dagoen kontzeptua delako”. Horrez gain, sektoreko eragileei errekurtsoak eskaintzen dizkiete enpresaren erabakietan ingurumen arloa kontuan har dezaten.

Ekoedizioaren irizpideak hamabi puntutan
Institutuak ekoedizioak bete beharko lituzkeen hamabi irizpide zehaztu zituen, liburuaren bizi-zikloaren azterketa oinarri hartuta: tokiko ekoizpena izatea; paper birziklatua edo FSC ziurtagiria duena erabiltzea; karbono-aztarna kalkulatzea eta emaitza komunikatzea; ekodiseinua erabiltzea; parte hartzen duten eragileek ingurumen-kudeaketa bermatzea; tintak aukeratzean ingurumen kalteak kontuan hartzea eta toner tinten arriskuaz jabetzea; inpresio egokiena aukeratzea, izan offset-a edo digitala; gailu elektronikoen ingurumen-inpaktua kontuan hartzea; inprentako xaflak, akaberak eta paketatzeak ondo aukeratzea; tiradak aztertzea; obra-lizentziak kontuan hartzea; eta, azkenik, energia-hornidura jasangarria erabiltzea.

Hamabi irizpide horietatik lehenengo hirurak betez gero, institutuak liburu ekoeditatuaren zigilua ematen du. Erabakia, ordea, ez du hartzen institutuak berak, hirugarren eragile batek baizik.

Institutuko zuzendaria lehen baldintzaren garrantziaz aritu zaigu: “Tokiko inprimatzea da lehen baldintza, azterketan ikusi baikenuen ingurumenean eragin handia duela produktua inprimatzen den lekuak eta haren ondorengo ibilbideak: banaketak, bidaiak… Horregatik, argitalpena banatzen den lekuan inprimatu behar da. Horrekin tokiko ekoizpenaren sarea ere babestu nahi genuen”.

Bigarren irizpidea paperari dagokiona da: paper birziklatua edo FSC papera erabili behar da. FSC-k Forest Stewardship Council esan nahi du (Basoko Nabigazio Kontseilua); irabazi-asmorik gabeko erakundea da, eta bere siglak daramatzan paperak ziurtatzen du produktu hori egiteko erabili den papera baso jasangarrietako zuhaitzetatik datorrela.

Hirugarren baldintza da argitalpen bakoitzak ingurumenean duen eragina adierazi behar duela produktuan bertan, irakurleak horren berri izan dezan. Honako bost datuak adierazten dira etiketan: karbono aztarna, sorturiko hondakina, eta uraren, energiaren eta lehengaien kontsumoak. Komunikazioari garrantzi handia ematen diote ekoedizioa ezagutarazten ari diren garai honetan. Pol·len-eko kideari garrantzitsua iruditzen zaio irakurleek argitaletxeen jarrerak ikuskatu ahal izatea. “Horregatik sortu genuen motxila ekologikoa; garrantzitsuena ez da zigilua bera, baizik eta irakurleak ingurumenean alfabetatzea”.

Kaltea aurreikusteko tresna
Horrez gain, zigiluko bost puntu horietan zenbat aurreztu den ere adierazten da, argitalpen estandar batekin alderatuta. Kalkulu hori ingurumen-kalkulagailuaren bitartez egiten da –artikuluaren hasieran aipatutakoa–. Kalkulagailua sortu zenetik eguneratu egin dute, eta aldagai gehiago sartu dizkiote. Ekoedizioaren Institutuarena da, eta bazkideei aukera ematen die argitalpen batek ingurumenean eragingo duen inpaktua kalkulatzeko, produktua egin aurretik. “Tresna horri esker, eragileek aukeratu dezakete kalterik txikiena eragingo duen diseinua. Esate baterako, paperaren neurriak”, dio Panyellak.

Ikertzen hasi zirenetik bi materialetan egin dituzte aldaketa esanguratsuak: paperean eta tintan. Gaur egun ekoeditatutako argitalpenetan erabiltzen duten paperak ez du klororik, eta tintei dagokienez, lehenago mineraletatik eratorritako tintak erabiltzen zituzten; orain, landare-jatorrikoak. Hala ere, argitaletxeko kidearen ustez ez dago tinta ekologikorik, ezta liburu ekologikorik ere. “Liburu ekologikoa ez da existitzen, beti izango du eragin negatiboa ingurumenean. Aitzitik, kulturalki eragin positiboa du, eta horregatik jarraitzen dugu liburuak egiten”.

Kataluniatik beste lurraldeetara
Gaur-gaurkoz institutuak 21 bazkide ditu (tartean ARGIA); gehienak Kataluniakoak dira, eta erakunde publikoekin ere ari dira elkarlanean, esate baterako Bartzelonako Diputazioarekin eta Enpresa Kulturalen Kataluniako Institutuarekin. “Hala ere, Kataluniatik kanpoko eragile askok jo dute gugana informazio eske”, zuzendariak baieztatu duenez. Epe ertainean argitaletxe eta inprenta gehiago batzea nahi lukete, “geroz eta argitalpen gehiagok izan dezaten ekoedizioaren zigilua eta, horrekin, geroz eta irakurle gehiago kontzientziatu daitezen”.