Malcom Ferdinand: Ikerketa honetan bultzatu nauen ideia nagusia zera izan da: nola pentsatu ekologia, krisi ekologikoa, abiatuta Karibeetako mundutik, Karibeetako testuinguru eta kosmogonietatik, zehazkiago eskualde honek daukan esklabismo historiatik abiatuta.

Zer esan nahi duzu zuk ‘ekologia dekoloniala’ esatean?

Nire ikasketetan, eta baita bizitzan ere, topo egin dut liburuan ‘eten bikoitza’ [double fracture] deitzen dudan horrekin, modernitatearen eten bikoitzarekin: alde batera kolonialismoaren ondareak, pentsamendu postkolonialak, dekolonialak… eta beste aldera ekologiari eta ingurumenari lotutako pentsamenduak.

XX. mende erdi aldean izan dira modernitatearekin kritiko aritu diren mugimenduak: batetik mugimendu ekologista bere aldaera guztiekin, eta bestetik mugimendu independententistak, antikolonialistak, pentsamendu postkolonialak, dekolonialak. Biak modernitatearekiko kritikoak baina bakoitzak bere bidea egin dutenak, elkarrekin gurutzatu  gabe, elkarren artean benetan eztabaidatu gabe.

Haustura bikoitz hori nabari daiteke, hasteko, ekologisten inguru soziologikoan: ezaguna da militantziaren osaketan gutxiengo beltz eta arrazializatuetako jende gutxi ageri dela Gobernuz Kanpoko Erakunde ekologistetan, Atlantikoaren bi aldeetan, izan Frantzian edo AEBetan, edo bi Ameriketan. Mugimenduen osaketa soziologikoa aipatu dugu baina berdin aipa dezakegu krisi ekologikoa aztertzeko ekologistek eraiki dituzten erreferentzia kontzeptualen mundua ere. Erreferentzia horietan ere deigarria da zein urriak diren pertsonalitate arrazializatuak, diasporakoak, beltzak nagusiki.

Gertatzen dena da bere oinarrietan, pentsamenduan, osaketan, praxian… Mendebaldeko mugimendu ekologistak bazter utzi duela modernitatearen alde dekoloniala, eta bereziki esklabismoaren historia. Ausentzia hau modu mingarrian erakusten du mugimendu ekologistaren hasierako koadroak. Ekologiaren hiztegi askotan, pentsamendu ekologistaren erreferentzia edo genealogia egiterakoan bi izen aipatzen dira sarri: Henry David Thoreau AEBetan XIX. mendean  eta Jean-Jacques Rousseau Suitzan, suitzarrok oso ondo ezagutzen duzue.  Hor daude Thoreauren Walden liburua eta Rousseauren Les Rêveries du promeneur solitaire.

Aipamen horiek erakusten dituzten koadroetan dauzkazu bi gizon, familia onetan jaioak, zuriak eta naturarekiko harreman asozial bat daukatenak: bakarrik ari dira, beste inor barik. Dudarik gabe ez-gizakiekin badauzkate harreman eko-sozialak baina funtsean dira gizon zuri eta libreak gizarte post-kolonial eta post-esklabistetan, batzuetan gizarte kolonial eta esklabistetan.

Egiten duzun ohar historiko oso interesgarri hori, egia esan, ez zaio beste askori entzun. Baina horrez gain, zerk egiten du gaurko ekologismoa ekologismo kolonial?

Hasteko, garrantzitsua da diskurtsoa deseraikitzea, nabarmentzea diskurtso ekologista soilik zabaldu ahal izan dela iragan koloniala isiltzearen baldintzapean. Honek esplika dezake zergatik dauzkagun gaur hainbat kontzeptu eta pentsamendu gai ez direnak Lurreko biztanleen gehiengoaren esperientziak kontuan hartu eta azaltzeko, batik bat kolonizatuak izan diren eta migrazio kolonialen emaitza diren populazioen esperientziak.

Horrek esan nahi du gure gramatikak, gure hiztegiak, bere definizioetan bertan bazterrean uzten dituztela nahitara edo nahi gabe planetako biztanleen zati handi bat. Antropozenoa bezalako kontzeptuak, edo kolapsoaren teoriek… kontzeptuok funtsean sustatzen dute Gloria Wekkerrek liburu eder batean ‘zurien errugabetasuna’ [white innocence] izendatu zuena. Honek guztiak ondoriotzat dakar mugimendu ekologista urruntzea Lurraren parte oso batengandik.

Zuk Negrozenoa aipatzen duzu Antropozenoaren alternatibatzat… Zer esan nahi du horrek?

Antropozenoa kontzeptu berria geologokoek proposatu zuten eta oso kritikatua izan da, batik bat antropologoen aldetik, kontzeptu horrekin ezin direlako ulertu Lurreko ekosistemen suntsiketa eragin dutenen arteko desberdintasunak. Ondo dakigu gaurko klimaren beroketa eragin dutenak ez direla izan Nairobiko, Port-au-Princeko edo Martinikako txabolategietan bizi diren pertsonak, baina Anthropos-Gizakia bezalako abstrakzioa asmatuz homogeneizatzen eta mozorrotzen dira dauden hainbeste desberdintasun eta botere harreman desberdin, suntsiketa horien osagaiak diren hainbeste injustizia. Izaki abstraktu hori sortuta injustiziak isilpean geratzen dira.

Anna Tsing, Donna Haraway eta beste hainbat antropologok, edo Andreas Malm bezalako pentsalariek, Christophe Bonneueil edo Jean-Baptiste Fresoz bezalako historialariek… bestelako kontzeptuak proposatu dituzte terminoan bertan azal daitezen botere harreman desberdinak, hala nola Kapitalozenoa [Capitalocène], Plantaziozenoa [Plantationocène] eta abar. Nire liburuan, egia, aipatzen dut Negrozenoa nabarmendu nahian modernitatearen sorreran Atlantikoan zeharreko esklabo salerosketak eduki duen garrantzia eta baita ere esklabo eramandako afrikarrek Lurraren populatze kolonialean bete duten papera.

Asmoa ez da Antropozenoa baino kontzeptu unibertsalago bat sortzea, Antropozenoa beste hitz batez ordezkatzea. Ni ez nago Lurreko esperientzia guztiak hitz bakar batean bil daitezkeela uste duen fikzio horretan, gaur bizi dugunaren hainbat dimentsio bilduko dituzten hitzen pluralitatearen alde nago. Negrozeno kontzeptuak azpimarratzen ditu esklabismoaren dimentsio politikoa eta soziala. Hots, nabarmentzen du gizakiaren morrontza baina baita ere horren dimentsio metaboliko eta energetikoa, gizaki zapalduok izan baitira bortizkerian oinarritutako ekonomia horiek, gizakiak bezala ekosistemak suntsitu dituzten sistema hori elikatu duten energia eta lehengaia.

Zure ikerlanak batik bat Frantzian zentratzen dira eta Frantziak itsasoaz haraindi egin duen kolonizazioaz. Uste duzu hor aurkezten dituzun gaiek badutela izaera unibertsalago bat, beste adibideetara aplikagarriak direla?

Nire sustraiak Karibean daude eta Karibea ez da soilik frankofonoa. Horregatik nire liburuan kapitulu bat Puerto Ricori eman diot, beste bat Haitiri. Baina sustraiak ditut Mendebaldean ere eta eztabaidan ari naiz Mendebaldeko pentsamendu ekologisten tradizioarekin. Honek Mendebalde osoa hartzen du, bere inperio izaerari baitagokio, Hexagonoaren eta honek itsasoz beste aldean dauzkan lurraldeen markoa gainditzen du. Izan dadin Maurizio uharteetan edo Indotxina deitu zitzaion hartan, Herbehereen kolonia izandako Indonesian edo Amerikako Estatu Batuetan bertan.

Nuklearren adibidea har dezagun, esate baterako. Mugimendu ekologista hein handi batean sortu da bonba nuklearraren kritikaren gainean, oso nabarmen Greenpeaceren kasuan. Mugimendu honek, teknikaren kritikazko testuinguru zabalago batean kokatzen den mugimenduak, isiltzen du teknika horiek posible egin dituena egoera koloniala izan dela.  1945ean Hiroshima eta Nagasaki gainean leherrarazi ziren bonba atomikoak Kongoko uranioz eginak zeuden.

Hor ikus dezakezu teknikaren kritika antikoloniala egin duten jendeekin aliantzarik lotu barik egin dela bidea. Kolonizatuak teknika horien kontra ari ziren, adibidez AEBetan Navajo jendeak, Manhattan proiektua aurrera atera eta bonben leherketen probak egiteko beren lurretatik kanporatu zituztenak. Ghanako jendea, Kwame Nkrumah buru, frantsesek Algeriako basamortuan proba atomikoak egitearen kontra aritu ziren. Azken finean, beti egon dira herri kolonizatuak aurre egin diotenak bai beren gorputzak eta bai Lurra suntsitzeko ahaleginari.

Alabaina, kontakizun bat asmatu da batzuei abantaila ematen diena orain arte gertatutakoaren erantzukizunak ahaztuz, ekologismoa asmatu balu bezala gizon zuri batek pasioan zebilela natura birjina batean… natura hori berez batere ez zenean birjina, gainera. Hori eginez ekologismoa despolitizatu da, eta horrela iritsi gara gaurko egoerara, non jarraitzen den diskurtsoetan ere errepikatzen lehengo bazterketen berdinak.

Honek, beraz, ekarri gaitu bi aktibista sail sortu eta jardutera paraleloan, batetik aktibista antikolonialistak eta bestetik ekologistak. Konta’iguzu bikoiztasun honen sorrera eta zergatik iruditzen zaizun kaltegarria. Eta zer egin litekeen biak elkarrizketan has daitezen.

Hausturak sustraiak dauzka modernitatearen oinarri kolonialetan. Adibide bat jartzeko, John Muir AEBetan parke nazionalen sortzailea izan zenak wilderness [basatia, gizakiak ukitu gabea, elkarrizketatzaileak frantsesez itzuli nature vièrge, natura birjina] aipatzen duenean, hizkera arrazista darabil naturaz mintzatzeko, natura horretan bizi diren Ameriketako Lehen herriak kanpo uzten baititu bizi diren leku horietatik.

Antzekoa esan daiteke Frantziari dagokionez Pierre Poivre famatuaz Maurizio uharteez ari denean; leku hartan basoen suntsiketaren eta klima aldatzearen arteko lotura egiten lehena izan zen gizon hau kolonia esklabista bateko arduraduna zen, bera ere esklaboen jabea. Beraz, haustura ez dute eragin kolonizazioaren kontra borrokan ari direnek, alderantziz baino: ekologismoaren diskurtsoa eraiki dutenek aipatu barik arraza, arrazismoa eta kolonialismoa, horiek eragin dute haustura. Ondorioz, gaur egun badirudi  diskurtso antiarrazista eta diskurtso ekologista bi mundu ezberdin direla.

Zer gertatu da, orduan? Herri kolonizatutzat beren duintasuna berreskuratzeko borrokan, beste teoriko batzuek bazter utzi dituztela gai ekologikoak, gaur munduan gertatzen denarekin zuzeneko zerikusia dutenak. Ziurrenik, sentitu dutelako mugimendu ekologistetan ez zeukatela tokirik herri indigena eta kolonizatuen arazoek. Elkarrenganako mesfidantza bat dago, zoritxarrez.

Zergatik uste duzu dela zoritxarrekoa?

Kaltegarria da, kontraproduktiboa delako ekosistemak defenditu nahi izatea aldi berean ohartu gabe ez baldin bada aldatzen gizakien gaineko zanpaketa ez dela konponduko ekosistemari egiten zaion zanpaketa. Eta beste aldetik, pentsamendu antikolonialistari dagokionez, nabarmena da hondamendi ekologikoen lehen biktimak direla herri arrazializatuak, herri kolonizatuak, hegoaldekoak. Beraz, egiteke dago aliantza bat gaur jokoan dagoen arazo ekologikoaren ikuspegi askoz baterakoiagoa antolatuko duena.

Alabaina, aliantza hau ezingo da egin orain arte hausturaren azterketa kritikoa egin gabe, pentsamendu ekologistak kolonialismoaren historiaz egin duen ezkutatzearen azterketa kritikoa.

Aliantza hau gertatuko den itxaropenik baduzu? AEBetan, esaterako, bada mugimendu oso indartsua Environmental Justice [Ingurumen Justizia] izenekoa, ingurumenaren arazoek jende arrazializatuetan dauzkan ondorioak barnatzen ahalegintzen dena…

Ekologia dekoloniala ez dut nik liburu honetan asmatu, 2019an, herri askok hori egiten dute askoz lehenago. AEBetan bertan, aipatzen duzun mugimenduak baino askoz lehenago ildo hori jorratu dute lehen herrietako jendeek, esklabotzatik ihesi joandakoek eta beste. Egia da AEBetako Ingurumen Justiziaren [Environmental Justice] aldeko mugimendua oso interesgarria dela, arrazismoa eta ingurumena lotzen dituelako, kontzeptua bera erantzun bat da haiek salatzen duten ‘ingurumen arrazismoa’ ideiari. Baina arriskua dago ahalegin hau ere errekuperatua izan dadin iragan kolonialari estalkia jartzeko berriro.

Hori gertatu da Frantzian, esaterako: hemen ingurumen justiziaren aldeko mugimendua erabat modu despolitizatuan ezarri da. Frantzian uste da gai hau bestela planteatzen dela AEBetan, han arrazakeria handia dagoelako, baina hemen desberdintasunak ez direla hango modu berean gertatzen… funtsean, jarraitzen da pentsatzen arrazakeriak eta kolonialismoaren aferak ez daukatela batere zerikusirik ekologismoarekin.

Alabaina, ez dugu bistatik galdu behar zera: azken 500 urteotan Lurrak jasandako ekosistemen galera soilik posible izan dela lehen herrien zapalketaren gainean, hori mundu osoan, Ameriketan, Afrikan, Asian. Gaur aitortu nahi ditugu ingurumenari egindako suntsiketak aitortu barik herri indigenen gaineko zanpaketak. Horregatik dauzkagu hain diskurtso exotikoak: “Begira nola bizi diren lehen herriak, naturarekin harmonian”, txalotzen da bizimodu hori, kosmobisio hori, aldi berean ontzat eman gabe herriok oraindik ere egiten dituzten justizia eskeak.

Joan den urtean, Frantziaren mende dagoen Polinesiatik Oskar Temaruk auzitara eraman du Frantziako estatua gizateriaren aurkako krimenak egin izanagatik proba atomikoak bertan burutzean. 1995a arte 196 leherketa atomiko egin zituen Frantziak Aljerian eta Polinesian eta oraindik ez da justiziarik egin. Bonba horietako batzuek Japonian AEBk leherrarazitakoak baino hainbat aldiz bortitzagoak izan dira, pentsa bertako jendeei ze nolako kalteak eragin dizkieten.

Zuk galdetura itzuliz, bai, egia da zenbait zubi eraiki dela baina askoz zubi sendoagoak izan behar dute, eta justizia ez dadila egin soilik herri guztien arteko bakan batzuentzako, denentzat baizik.

Bukatze aldera, garaiotan ikusten ari gara teoria malthusianoen indarberritze bat mugimendu ekologisten artean, batik bat klimaren aldaketaren borrokan dabiltzanetan. Diote “haur gutxiago jaiotzen baldin badira, eman dezagun Nigerren, jaiotze tasa altuenak dauzkaten herrialdeetan, izango da nahikoa Lurreko jende guztientzako, horra klimaren aldaketaren soluzioa”. Iruditzen zaizu pentsaera hori indartzearen arriskua dagoela?

Ez da hanka-sartze bat, diskurtso arrazista bat da argi eta garbi. Zeren eta beti herrialde arrazializatuak baitira beren ugaritzea mugatu beharra omen daukatenak. Eta diskurtso oso-oso misoginoa da, berriro ere aipatzen duelako emakume arrazializatu eta kolonizatuen sabelak kontrolatzea. Abiatzen baldin bagara soilik Lurrean bizi behar duten gizakien kopuruak aipatzen dituen diskurtso batetik, kontuan eduki gabe zein bizimodu ezberdinak daramatzaten iparramerikar batek, suitzar batek edo frantses batek eta, kontrastean, Nigerreko batek… eta bizimodu horiek zein ondorio izango dituzten… ezberdintasunak berdindu nahian ari gara, Antropozeno kontzeptuarekin egin bezala. Krisi ekologikoaren erantzukizuna [malthusianismoarekin] ezartzen duzunetik emakume beltzen sabelen ustezko gehiegizko produkzioan, diskurtso arrazista eta misoginoa ari zara egiten.

Honek ez du esan nahi herriek ez dutenik eduki behar gogorik beren demografia egokitzeko. Baina aipatzen duzun diskurtsoa aspalditik dator, eta beti ere Mendebaldearen erantzukizunak lausotu nahi ditu. Arazoa ez balitz bezala nola bizi garen AEBetan edo Europan, gure kontsumoa, gure kontsumoaren ondorioak nola esportatzen ditugun, guregandik urrun zabaltzen dugun bortizkeria…