Nondik dator supermerkatuan erosi dugun jakia? Zein kostu ekologiko du horrek? Eta zein baldintzatan egin dute lan baratze eta negutegietan, guk hain merke eskuratu ditugun elikagai horiek lortzeko? Gogoeta egin zuten 16-17 urte inguruko gazteek Irungo Pio Baroja institutuan, eta ikastetxeko ikasle guztiei galdetegia banatu zieten ondoren, diagnostikoa egiteko: “Zein hamaiketako egiten duzu?”. Ondorioa garbia izan zen: palmera/opil/txokolate… industrial asko, eta plastikoz ongi bilduta. Beste galdera bat ere luzatu zieten ikaskideei: “Institutuan bertan fruta salduz gero, erosiko zenuke?”. Baietz erantzun zuen jendeak, eta horrela jaio zen Batxilergoko lehen mailako ikasleen proiektua: ehun bat ikaslek, lau taldetan banatuta, fruta saltzeari ekin zioten jolas-orduan; astean bitan eta patioan bi mahai jarrita. Gabonetako oporren ostean hasi ziren, eta konfinamendura arte luzatu zuten. Fruta erosteaz, kaxatan eramateaz, mahaiak antolatzeaz… arduratu ziren.

“Aurreikuspen onegiak genituen, pila bat salduko genuela uste genuen, baina ez zen hala izan”, aitortu digu Pilar Gomez institutuko irakasleak. Ikastetxean bertan dute lehia: makina dago institutuan, freskagarriak, txokolatea, fruitu lehorrak… saltzen dituena. Barneratuta ditugun hainbat ohitura ere azaleratu zituen ekimenak: bertako sagarra (errege sagarra) eta atzerrikoren bat jarri (Granny Smith), eta bigarrenaren alde egiten zuten ikasleek nabarmen, distira, itxura eta estetika “perfektu” hori duen frutara ohitu gaituztelako supermerkatuek. Horri buruz eztabaidatzeko ere balio izan die proiektuak.

Gainera, saltzaile aritu ziren ikasleek eurek –eta beren lagunek– fruta jateko ohitura hartu zuten, gutxi-gehiago. Taldeetako batean, esaterako, erabaki zuten azoka jartzea egokitzen zitzaien egunetan ikasleetako batek talde guztiarentzat fruta bana erostea, txandaka.

Elikadura jasangarriak eskatzen du hondakinak ere ahalik eta gutxien sortzea, eta plastikorik ez zuten batere erabili azokak iraun zuen bitartean. Lanketa baten ondorio izan zen: egunerokoan alferrikako zenbat plastiko erabiltzen dugun ikusita, pentsatu zuten irtenbide egokiena zela fruta kutxatan eramatea saltokitik ikastetxera, eta mahaien ondoan organikorako poltsak erabili zituzten, fruta-azala eta abarrentzat.

Euskal takoak eta pilotak txitxirioekin
Egun batetik bestera pandemiak ikastetxeetako ateak itxi zituen eta hamaiketakoak norberak bere etxean egin beharreko mokadutxo bihurtu ziren, baina jolas-orduko azokarekin batera abiatu zuten beste ekimen bati jarraipena eman ahal izan diote konfinamendu garaian Pio Barojako ikasleek: bertako eta sasoiko produktuekin osatutako errezeten liburuxka digitala. Hondarribiko Talaian ikastetxeko adin bereko ikasleak ere batu zaizkie, eta denen artean osatu dituzte errezeten bilduma jasotzen duten webgunea eta liburu digitala. Informatika klaseak baliatu dituzte horretarako. “Herriko baratzeak, azokak, kontsumo taldeak, kilometro zero kontzeptua… landu genuen, ikusteko supermerkatutik harago makina bat aukera daudela janaria lortzeko –azaldu digu Maier Gereka Talaian ikastetxeko irakasleak– eta aldi berean identifikatu genituen zein diren urtaroz urtaro Euskal Herrian ekoitzi ditzakegun elikagaiak”. Hala, elikagai horiekin osatu dituzte ikasleek errezetak, urtaroka banatuta. Ikasleak saiatu dira errezeta arruntez gain plater originalak eta bitxiak sortzen, beste lurralde batzuetako sukaldaritzak aztertu eta hemengo elikagaietara egokituz. Tako mexikarraren ordez, esaterako, euskal takoa; eta entsaladari modan dagoen aguakatea bota beharrean, bertako sagarrarekin hornitu.

Etxetik ezin atera, sukaldean errezetak plater bihurtu eta bideoan grabatzeko ere aprobetxatu dute ikasleek. Hala, hainbat errezetaren ondoan, horiek prestatzeko eman beharreko urratsak bideoan azalduta ikusteko aukera dago liburuxka digitalean.

12-13 urteko ikasleen porru-patata
Errezeten liburuko bideoetako bat berezia da: porru-patatarena. Pio Baroja institutuko Batxilergoko gazteek grabatua da, bai, baina ez euren etxeko sukaldean, Irungo Txingudi ikastola publikoko sukaldaritza tailerrean baizik. Errezeta institutukoek egin zuten, eta errealitate bihurtu berriz, Txingudiko Bigarren Hezkuntzako lehenengo mailako ikasleek. Institututik pare bat ikasle gerturatu ziren Txingudiko sukaldaritza tailer arrakastatsura, prozesua bideoan grabatzeko. Poz-pozik aritu ziren batzuk zein besteak –institutuko ikasleak, beren errezeta beste batzuk gauzatzen ari zirelako; DBHko ikasleak, institututik etorri zirelako euren jarduna grabatzera–, eta saio gehiago egitekotan geratu ziren, baina egunetik gauera konfinamendua iritsi zen.

Ez da harritzekoa Txingudi ikastolak institutukoen proposamenari ateak zabaldu izana, ikastolan urteak daramatzatelako elikadura jasangarri eta osasungarriaren inguruan gogoetatzen. Haur Hezkuntzatik DBHrainoko ikasleak hartzen dituen ikastetxe honetan, gaia txikitatik barneratzen hasi behar dela uste dute. Adibidez, konturatu ziren Haur Hezkuntzako eta Lehen Hezkuntzako lehen mailetako haur askok jangelan fruta osoa ez dutela jaten eta zaborretara fruta pila bat botatzen zela. Erabaki zuten txikiei fruta osoa eskaini beharrean, nahi zuten zatia eskaintzea (laurdena, erdia…) eta gainerakoa bi modutan aprobetxatzea: batetik, Haur Hezkuntzakoek ikasgelan jaten duten hamaiketakorako. Bestetik, soberan geratutako frutaz betetako karroa paseatzen dute ikasleek Lehen Hezkuntzako jolas-garaian, eta patioan dauden ikaskideak fruta hartzen joaten dira karrotik. “Arrakasta itzela du ekintzak”, azaldu digu Mikel Estonba irakasleak. Baratze ekologikoari, gosari eta hamaiketakoei, ikasleen urtebetetze festetako jakiei… lotuta ekintza gehiago ere badituzte.

“Bitxia da, haur horiek gero Bigarren Hezkuntzara pasatzen direnean, ohiturak aldatu egiten baitituzte –aitortu du Gurutze Laboa Txingudiko irakasleak–; normala da, jada ez dira gurasoak hamaiketakoa aukeratzen dutenak, nerabezaroan daude… eta horregatik adin honetan ere elikaduraz eztabaidatzea erronka da”. Gainera, elikadura industriala etengabe sustatzen duen gizarte ereduak ez du asko laguntzen. “Garbi daukagu oro har gizartearen inertzien kontra egin behar dugula, baina baikorrak izan behar dugu, fruituak ez baitira egun batetik bestera ikusten, baina landutakoaren arrastoa hor geratzen da eta txikitatik ikasitakoa, barnean dagoena, gerora bueltatu ohi da”, dio Estonbak.

Ikastetxeen arteko aliantza
Pio Baroja, Talaian eta Txingudi, bi herritako hiru ikastetxek hartu dute parte era batera edo bestera proiektuan, eta denek argi dute horrek aberastu egin dituela prozesua eta emaitza. Batetik, motibazio handia izan da ikasleentzat, elkarren lana interesez jarraitu dute eta batzuen eta besteen bisitak gustura hartu dituzte. Bestetik, irakaslearentzat ere modua da bakarrik ez sentitzeko eta elkarlanean aurrera hobeto egiteko. Ekimenarentzat, jakina, beti da ona elkartrukea, ideia eta kontraste gehiago ekartzen dituelako.

Beste ate bat ere jo dute: Irun eta Hondarribiko udalena. Errezeten liburuxka txertatu egingo dute udalek beren webgunean, ez daitezen izan ahanzturan geratuko diren errezetak, ahalik eta herritar gehienek aprobetxatuko dituzten sukaldaritza proposamen jasangarriak baizik.