Emakume bat berotegi-efektuaren itzalean
Londres, 1859. John Tyndall (1820-1893) irlandar fisikariak bere azken aurkikuntza aurkeztu zuen Royal Institution erakunde zientifikoan: hainbat gas molekulek, hala nola karbono dioxidoak, metanoak eta ur-lurrunak, erradiazio infragorria blokeatzen dute. Hau da, egun berotegi-efektua esaten dioguna aurkitu zuen.
Beste batzuek Svante Arrhenius (1859-1927) Nobel saridun kimikari eta fisikari suediarra jotzen dute berotegi-efektuaren aurkitzailetzat, 1896an erregai fosilek Lurraren berotzea azkartzen zutela ondorioztatu zuelako.
Baina Tyndallek bere ikerketa aurkeztu baino hiru urte lehenago eta Arrheniusek ondorio horien berri eman baino 40 urte lehenago, Circumstances Affecting the Heat of Sun’s Rays (Eguzki-izpien berotasunari eragiten dioten baldintzak) izenburuko lana aurkeztu zuen Smithsonian Institutuko kide Joseph Henryk, Albanyn (AEB), 1856ko abuztuaren 23an, AAASren VIII. Bilkuran (Zientziaren Aurrerapenerako Amerikako Elkartearen urteko bilkuran). Baina lan hura ez zuen Henryk idatzi; enkarguz egin zuen aurkezpena. Emakumeek debekatuta zeukaten AAASren bilkuretan parte hartzea eta artikuluaren egilea, berotegi-efektuaren oinarria ulertu zuen lehen zientzialaria, emakumea zen.
Eunice Newton Foote (1818-1889) klimatologo, asmatzaile eta sufragista estatubatuarrak emakume gehienei ukatzen zitzaien aukera izan zuen nerabe zela; Troy Female Seminary-n ikasi zuen eta eskola horrek hitzaldi zientifikoetara joateko aukera ematen zien neskei. Hala ere, baliabide urriak izan zituen jasotako oinarri zientifiko hura garatzeko. Negutegi-efektuari buruzko ikerketak, adibidez, etxean bertan egin zituen. Lau termometro, beirazko bi zilindro eta huts ponpa bat erabiliz, atmosfera osatzen duten gasak isolatu eta eguzki-izpien eraginpean jarri zituen. CO2ak eta ur-lurrunak klima aldatzeko adinako berotasuna xurgatzen zutela ondorioztatu zuen.
Esperimentuak egiteko baliabide gutxi zuen, eta are gutxiago aurkikuntza garrantzitsua zabaltzeko. Zenbait iturritan Tyndallek Footeren lana “lapurtu” zuela esaten den arren, ziurrenik Tyndallek ez zuen sekula ikerlan horren berri izan. Eta mende eta erdian zientzia komunitateak ez zuen Foote aipatu ere egin.
2011n Raymond Sorenson ikerlari independenteak Footeri buruzko lehen artikulua idatzi zuen. 2016ko udan Katharine Hayhoe klimatologo kanadiarrari galdetu zioten zergatik ez zegoen emakumerik klimatologiaren historian. Hoyhoek ez zuen hitzez erantzun. Sorensonen hariari tiraka, Footek idatzitako jatorrizko artikulua erreskatatu eta zabaldu zuen, besteak beste, Facebook bidez. Handik gutxira, Ed Hawkins klimatologoak txio batean jaso zuen Facebookeko esteka hura eta, handik aurrera, Eunice Newton Foote pixkanaka merezi duen tokia hartzen hasi da zientziaren historian.
Mexiko Hiria, 1968ko urriaren 2a. Hilabete batzuk lehenago, ekainaren 22an abiatutako ikasle mugimenduak mitin bat antolatu zuen Hiru Kulturen Plazan, hiriko Nonoalco-Tlatelolco unitatean. Mexikoko ejertzitoak eta Batallón Olimpia talde paramilitarrak bildutako ikasleei... [+]
Yamagata unibertsitateko Masato Sakai arkeologo japoniarra buru duen ikerlari talde batek geoglifo ugari aurkitu berri ditu Nazcako basamortuan (Peru). Guztira 303 geoglifo topatu dituzte, orain arte ezagutzen zen geoglifo kopurua ia bikoiztuta. Horretarako adimen artifiziala... [+]
Tijarafe (Kanariar Uharteak), XIV. mendearen erdialdea. Lehen monje katolikoak La Palma uharteko inguru horretara iritsi zirenean, ikusi zuten awarek, bertako aborigenek, Eguzkia, Ilargia eta izarrak gurtzen zituztela.
Eta azken urteetan Tijarafen egindako kanpaina... [+]
Peru iparraldeko kostaldean, Pañamarca aztarnategian, mochica kulturako (K.a. 330- K.o. 800) tronu areto bat aurkitu berri dute. Arkitektura ikusgarriagatik, iruditeria erlijioso zabalagatik eta xehetasunez betetako hormairudi koloretsuengatik ezaguna da kultura... [+]
Maule, 1892. Zaraitzu ibarreko zortzi emakume espartingile Zuberoako hiriburutik etxera abiatu ziren, baina bidean, Larrainen, elurteak harrapatuta, hotzak hil omen zituen denak. Zortzietatik zazpiren izenak iritsi zaizkigu: Felicia Juanko, Felipce Landa, Dolores Arbe, Justa... [+]
Nottinghameko Unibertsitateak Anglosaxoiei eta Vikingoei buruzko Ikasketak masterrari izena aldatu dio: Ingalaterrako Goi Erdi Aroko Ikasketak. Cambridgeko Unibertsitateko Anglo-Saxon England Journal aldizkariari ere izen aldatu zioten lehenago: Early Medieval England Journal... [+]
New York, 1870eko apirilaren 2a. New York Herald egunkariak Victoria Woodhull (1838-1927) ekintzaile eta brokerraren eskutitz bat argitaratu zuen, 1872ko AEBetako presidente hauteskundeetarako hautagaitzaren berri emanez. Inoizko hautagai gazteena zen; 34 urte izango zituen... [+]
Trebiñu, VI. mendea. Eremita talde bat Las Gobas kobazuloetan bizitzen hasi zen, eta historiaurretik okupatutako Laño ibaiaren haitzarte hartan kobazulo berriak hondeatu zituzten. Hurrengo mendean kobazuloetako bat nekropoli modura erabiltzen hasi zen bertako... [+]
Atacamako Desertua Fundazioak eremu horretako geoglifoak suntsitzen ari direla salatu du sare sozialetan; hainbat argazkiren bidez, basamortura 4x4 ibilgailuetan doazen bisitariak eragiten ari diren triskantza erakutsi dute. 1000 eta 1520 urteen artean egindako geoglifo handiak... [+]
Knustrup (Danimarka), 1546ko abenduaren 15a. Tycho Brahe astronomoa jaio zen. Besteak beste, Kopernikoren Ilargiari buruzko teoria hobetu zuen, errefrakzioei buruzko lehen taula osatu zuen eta Johannes Keplerren irakaslea izan zen.
Beraz, astronomiaren alorrean egindako... [+]
Erromatar Inperioko hiri gehienetan kartzelak zeudela pentsatu arren, garai hartako espetxeen arrastorik ia ez da aurkitu aztarnategietan.
Berriki, ordea, Matthew Larsen Kopenhageko Unibertsitateko arkeologoak Korintoko erromatar espetxea identifikatu du. 424... [+]
Geissenkloesterle (Alemania), dela 42.000 urte. Danubio ibaiaren arroko kobazuloan bizi zirenek txirula bat egin zuten hegazti hezurrak eta mamut bolia erabiliz. Garai bertsuan, Esloveniako Divje Babe kobazuloko biztanleek ere txirula bat egin zuten hartz baten femurra baliatuz... [+]
Erroma, K.o 100. urte inguruan. Juvenal poetak zera jaso zuen bere X. Satiran: “Aspaldian, zehazki botoa nori saldu daukagunetik, herri honek politikarekiko interesa galdu du. Lehen buruzagitzak, sortak, legioak eta, finean, dena ematen zuen, baina orain agintariei egiten... [+]
Udazkenean estreinatuko den Gladiator II filmaren trailerra ikusgai dago eta hiru minutu eskaseko aurrerapenean dagoeneko akats edo lizentzia historiko bat agerian geratu da.
Ridley Scotten filman naumakia edo itsas gudu bat egingo da Koliseoan. Ikuskizun garestia... [+]
Mexikoko Coahuila basamortuan, Bilbaoko dunak izeneko parajean, giza eskeleto baten arrastoak topatu dituzte. Arkeologoek aztertu ondoren, ondorioztatu dute 950-1250 urte artekoak direla eta Candelariako kulturarekin lotuta daudela.
Aurkikuntza berri pozgarria izan da... [+]