Asma-belarraren burundanga


2019ko uztailaren 19an

Simaur eta hondakin pilatan apopilo bat izaten da udan, ez denetan baina askotan: asma-belarra edo estramonioa, Datura stramonium. Zenbaitek “ikozoro” edo “pikuzoro” izenak ere jaso dituzte landare horrentzat. Landare deigarria da, tentea, hostaje distiratsua, lore zuri handiak eta fruitu kozkor arantzatsuak dituena. Rembert Dodoens (1517-1585) botanikari eta mediku flandriarrak pomum spinosum zela esan zuen fruituagatik. Geroztik, gazteleraz manzana espinosa, portugesez eta galegoz pomo espinhoso, frantsesez tête de hérisson edo hérisson, katalanez castanyer eta castanyes, ingelesez thornapple eta alemanez Dornapfel deitzen da. Kaspiar Itsaso aldetik edo Ameriketatik ekarritakoa edo etorritakoa ote den hizketagai izan da denbora luzez. Agi danean, XVI. mendean iritsi zen Mexikotik. Guaranieraz yua aqué esaten diote: “yu” arantza, “a” fruitu organismo edo izaki organiko, “ha” egin eta “que” lo egin; hau da, fruitu arantzatsua duen landare lo harrarazlea. 

Landare oso toxikoa da. Bere atal guztietan du hiosziamina, atropina eta eskopolamina. Pozoia dosiaren araberakoa izaten da, eta gai horiek asko erabili izan dira eta erabiltzen dira medikuntzan. Pozoiari beldurra zaio, ordea, eta era guztietako izen itsusiak jarri zaizkio gure inguruko hizkuntzetan: deabruaren belarra, kirastun belar txarra, deabruaren pikoa, infernuko pikoa, piko zoroa, belearen belarra, aztiaren belarra, hildakoen belarra, harakina, isekari, ijito sagarra, pozoia eta abar. Kitxuaz chamico esaten diote, erogarria edo zorarazlea.

Nekazariek oso ondo ezagutzen dute, eta ez dute ikusi ere egin nahi. Zenbaitek, ordea, bere onerako erabiltzen dute; izan ere, badakite beste animalia gehienek ere ez dutela maite. Besteak beste, gazteleraz honela ere esaten zaio: espantalobos (otso uxatzailea), yerba ratonera (sagu-belarra), matatopos (sator hiltzailea). Frantsesek herbe des taupes esaten diote. Inguruan ditugun animalia “gaiztoak” uxatzen ditu asma-belarrak.

Bere pozoien artean eskopolamina du. Lasaigarri, zorabioak sendatzeko eta abar erabiltzen da medikuntzan, baina baita droga gisa ere; dena den, albo kalte ugari du. Tartean logale handia eta amnesia sakona. Sexu bortxaketetan gero eta gehiago erabiltzen denaren susmoa dagoen burundanga sonatuaren osagai nagusia da. Kontuz simaur eta hondakin jende pilen aldamenean.


Kanal honetatik interesatuko zaizu: Espezieak
2020-03-18 | Jakoba Errekondo
Lilipa eta lilipopa

Lilipak edo nartzisoak loretan dira. Nabarmen adierazten dute mendean hartutako bere lurren berri. Neguan loratzen dira, kolore zuri-hori ikusgarritan, eta usaina bafadaka hedatzen dute. Multzoka bizi dira; lurpean erraboila emankorra dute, eta bat zen tokian, urtetik urtera... [+]


2020-03-09 | Jakoba Errekondo
Moko-belarretan

Udari begira jarri gaituen eguraldi honek landareak ederki mugitu ditu. Gu ere bai. Zaldibarren, Eitzaga auzoko zabortegiko madarikazioaren ardurak eskatzera, eta langileei, haien senideei eta auzotarrei babesa emateko manifestazioan Eibarko Amañatik abiatu ginen. Hasi... [+]


2019-12-12 | Jakoba Errekondo
Kurkubia eta erlastarrak

Umetako oroitzapena dut nola “txitoa” deitzen genion. Loreak oilo txitaren burua gogora ekartzen zigun. Jose Maria Lakoizketak 1888an Bertizaranan jaso zuen “kurkubia” izena, kurkubi edo botilatxo baten antza duelako bere fruitutxoak. Bortzirin... [+]


2019-09-13 | Jakoba Errekondo
Alfer biajea

Landareen galbideak arrazoi ugari izan dezake. Garai batean hiru multzotan banatzen ziren: gaitzak, izurriteak eta belar edo landare “txarrak”. Gaur egun landareen hondagarri guztiei izurrite deitzea da joera nagusia. Lehen izurritea esaten zitzaion intsektu, akaro,... [+]


2019-02-11 | Jakoba Errekondo
Dahlia ala dalia

Daliaren urtea izendatu dute aurtengo hau, Dahlia pinnata. Ondo esanda Dahliaren urtea da. Euskarazko hiztegiek eta entziklopediek “dalia” esaten diote landare horri; nik uste dut “dahlia” esan beharko geniokeela.

Dahlia Mexikoko goi ordokietan ezagutu... [+]


2018-05-11 | Jakoba Errekondo
Landareak usainean

Landareek usaindu egiten dutela jakina da, gero eta jakinago. Aspaldi genekien animalia belarjaleengandik babesteko landareen martingala: hozkada jaso duen landareak usaina askatzen du, aldameneko landareak jakinaren gainean jartzeko; horiek hostoak mikaztuko dituzte eta... [+]


2018-01-25 | Jakoba Errekondo
Ez txuri ez zuri, xuri

Lore xuriak zituzten landareen izenen galdezka nuen azkenaldi honetan Joxe Anton Arze, euskal paisajista ederrenetakoa. Honezkero bere argi xuri minean da.

Poeten lilipa (Narcissus poeticus), izar-belar arrunta (Stelaria holostea), elorri zuria (Crataegus monogyna), elorri... [+]


Eguneraketa berriak daude