Emakumeek elkar lagundu izan dute beti haur jaioberriari esnea emateko arazoren bat sortzen zenean. Amak esne gutxi zuenean, gaixorik egonagatik esnea erretiratzen zitzaionean edo bularra eman ezin zionean, auzokoen laguntza jasotzen zuen. Inguruko komunitateak garrantzi handia zuen haur txikia aurrera ateratzeko orduan. XVI. mendean jadanik aurki daitezke halako adibideak Ingalaterran eta ahozko iturriei esker badakigu XX. mendera arte gutxienez horrela izan zela.

Inude gisa jardutea diru-iturri bat ere izan da beste askorentzat, bizirauteko estrategia kolektiboaren baitan. Aberatsentzat, aldiz, etxean inudea izatea besteengandik bereizteko modua zen, klase adierazle bat. Hirietako inude horiek ditugu ezagun, baina badaude folkloreak ahaztutako beste batzuk, haur abandonatuei –espositoak– bularra ematen zietenak kasu, XX. mendearen erdira arte funtzio oso garrantzitsua izan zutenak bestalde.

Ama 'onak' eta 'txarrak'

XIX. mendean klase burgesek eta “erreformatzaileek” familiaren eredu nuklearra zabaldu nahi izan zuten. Hala, gizona izango zen etxeko iraupenaren arduradun eta emakumeak emazte ona izatera mugatu behar zuen. Medikuntza eta higienea ahotan hartuta, “gaixo” zegoen jendartea sendatu behar zela uste zuten, zientziaren bidez. Hortaz, edoskitze naturalari eta amak haur biologikoa zaintzeari jarri zitzaion arreta.  

Hala ere, etxean inudea izateak jarraitu zuen izaten klase arteko marra loditzeko modu bat aberatsentzat. Eta baserrietan edo langile auzuneetan, berriz, ezinezkoa zen kapitalismoak ezarri berri zuen familia eredua materialki betetzea… Soroko eta fabrikako lana utzi eta soilik haurraren zaintzaz arduratu?

Familien errealitatea oso bestelakoa zen XX. mendean, Hernaniko Eulalia Lizaso [ezizena] inudearen kasuak erakusten digun bezala. Alarguna zen eta familia zabala zuen: senarra zenaren lehenengo ezkontzatik jaiotako sei seme-alabarekin, bere beste bi seme-alabarekin eta anaia Isidrorekin bizi zen, eta horrez gain haur espositoa zuten etxean. Denera hamaika kide ziren baserrian 1940an.

Moral kristau eta burgesa indartsu zetorren ordea. Esaterako, guztiz lotsagarria zen ezkondu gabe edo ezkontzatik kanpo ama izatea, eta jaio berriak abandonatzeko joera hazi egin zen XIX. mendearen bigarren erdialdean. Egoera horren aurrean erakunde publikoak esku hartzen hasi ziren. Lehenik, haurren heriotza tasa jaisteko –estatu nazio modernoen adierazle baitzen–, eta bigarrenik amatasunaren beste ideia bat zabaldu zelako: emakumeek beren izatean naturalki duten zerbait izatetik, ikas daitekeen zerbait izatera igaro zen.

Ordura arte Elizaren menpe izandako benefizentzia-etxeen lana udal eta diputazioen eskuetara pasa zen eta umezurtzak zaintzen zituzten instituzio edo sehaska etxeak sortu ziren –kutsu katoliko sakona izaten jarraitu zuten arren–. Inudeak estu hartu zituzten eta haien gaineko kontrola areagotu, araudiak zorroztu eta inudeak bi multzotan banatuz: barrukoak eta kanpokoak.

Haur “ilegitimo” bat izaten zuten ezkongabeak sehaska etxe barruan egotera derrigortzen zituzten, amatasuna “piztuko” zitzaielakoan. Aldiz, kanpoko inudeak ezkondutako emakume pobreak izan ohi ziren eta haur espositoak zaintzea beste diru-sarrera bat zen haientzat; gainera, askotan haur hori baserriko lanetan edo beste ofizio batean hasten zen koskortzean. Hernanin, adibidez, 1900 eta 1944 artean 25 haur itzuli zituzten Villabonako Fraisoron zegoen sehaska etxera –kanpoko inudeek zaindu ostean–, kopuru osoaren %18,51 baino ez; gainerakoak familiek seme-alabatzat hartu zituzten.

Inudeak bizirauteko ziren inude: ordainetan jasotako “soldata” oso kaskarra zen eta ezinezkoa zen haurrak zaintzetik eltzea beteta edukitzea; esaterako, Gipuzkoako Diputazioak sehaska etxeetako inudeei hiru hilean behin ordaintzen zien jornala lan merkatuko baxuenetakoa zen. Administrazioaren jarrera hipokrita xamarra zen beraz, eredua aldatzeko neurriak exijitu bai, baina inudeen baldintza materialak ez zituen aldatu.

Eskasian ibiltze horrek inudeen estereotipo negatiboa zabaldu zuen gizartean. Hirietako burgesentzat inudea etxean edukitzea prestigio zeinu bat zen arren, haurrez arduratzen ziren inudeak klase baxuko zerbitzariak besterik ez ziren haientzat. Hala ere, inude horiei estatus handiagoa aitortzen zieten haur abandonatuez arduratzen ziren inudeei baino. Azken hauek, pobreak izateaz gain, gizartearen lotsa zaintzeaz arduratzen ziren: haur abandonatu edo ilegitimoak, hots, ezkontzatik kanpo jaio ziren haurrak.

Eskema kapitalista zalantzan

Paradoxa baten adierazle ziren inudeak: beren existentziak talka egiten zuen higienistek –osasunarekin kezkaturiko mugimendu liberala– alor produktiboa eta erreproduktiboa bereiztearen ideiarekin. Teoria horren arabera, gizonei zegokien familia ekonomikoki soldatapean sostengatzea; emakumeak, berriz, etxeko zaintzaz arduratzen ziren, estatistiketatik at. Eta zer ziren inudeak? Non kokatzen ziren esfera publiko eta pribatuaren eskema horretan?

Inudeek garaiko kategoria horiek zalantzan jartzen zituzten, ofizialki haien egitekoa lantzat hartzen ez zen arren, horren existentziaren lekuko zirelako: Diputazioak berak ordaindutako lan erreproduktiboa zen. Hortaz, monetarizatua bai, baina enplegu gisa aitortua ez.

Horrek, haien inguruko oroimena lausotzea baizik ez du ekarri: erregistro ofizial guztietatik kanpo zegoen inudeen jarduna, ez dago arrastorik errolda ofizialetan, nahiz eta sehaska etxeko haur abandonatuak zaintzen zituztenen kasuan administrazio publikoarentzat egiten zuten lan. Ez zen lanbidetzat hartzen. Akaso gorputzetik abiatzen zen baliabide bat zelako bularra ematea? Emakumeek soilik bete zezaketen funtzioa, bide batez esanda. Baina inudeen lana ez zen edoskitzera mugatzen, beste dimentsio kultural bat ere hartzen zuen, emakumeen arteko elkar laguntza sareak tarteko.

lanbide baten desagertzea

Amatasunaren esentzialismoak gora egin ahala, kolektibo deserosoa izaten hasi zen inudeena. Elkartasun sareak eta, batez ere, ekonomia neoklasikoa hausten zuten figurak sobran zeuden, antza, XX. mende erdialdean industrializazioak ekarritako gizartean. Eraldaketa asko gertatu zen ordurako: hirien zabalkundea, garraioen hedapena, bizimodu tradizionalaren eta landa eremuaren gainbehera, migrazio handiak...  baita kide gutxiagoko familia eredu burgesaren nagusitasuna ere.

Ezkontzatik kanpoko amatasunaren estigma erabat desagertu ez zen arren, indartsuagoa zen emakumeek euren haur biologikoa kosta ahala kosta zaindu behar zutela inposatzen zuen pentsamoldea. Hala, abandonu tasa asko jaitsi zen eta sehaska etxeak hustu.

Formulako esnea ere urte horietan egin zen ezagun, haren ondorioz bularretan esnea zuen emakumea jada ez zen ezinbesteko haur jaioberria elikatzeko. Edoskitzea merkatutik atera zen behin betiko, etxeko eginbehar femeninoen zerrendan sartzeko, eta inudeen zeregina galbidean jarri zen.