Hiri jendetsuek desitxuratu egiten dute kopuruen esanahia, eta hala ere, ezin harritzeari utzi. Poesia errezitaldi lehiaketa bat dagoela entzun, eta jakin-minez, CCCBko (Bartzelonako kultura garaikideko zentroko) sotora bertaratu gara. 200 bat laguneko ilara topatu dugu sarrerako plazan. Ulertu ezinda, poesia entzutera etorri den galdetu diogu haietako bati. Ezetz hark; Stanley Kubrick-i eskainitako erakusketa ikusteko dagoela zain. “Koloretako kuboarena?” bota du lagunak. Grazia egin dit ateraldiak. “Ez, A Clockwork Orange filmaren egilea den zuzendariarena” erantzun diot, ia-ia lagunarenaren adinakoa den nire ezjakintasuna ezkutatuz. Beste 300 entzulerekin batera poesia lehiaketa jarraitu ondoren bat etorri gara biak: bada gehiago jakiteko garaia.

Etxeko lanak egin eta informazioa pilatuta joan gara bigarrenez CCCBra. Londresko Stanley Kubrick artxiboko elementuekin osatua da erakusketa, eta munduko hainbat tokitan izan da ikusgai, hiri bakoitzean ikuspegi eta forma propioa eman badiote ere. Jordi Costa komisarioak antolatu du Bartzelonan bost hilabeterako jarri dutena. Hala dio erakusketa iragartzen duen oharrean: “Kubrick mundutik isolatuta bizi den gizon hotz gisa aurkeztu izan da, baina guk bere pasio sortzailean jarri dugu fokua. Berak ordezkatzen du,  beste inork baino hobe, unibertso autonomo oso bat sortzeko ardura duen zuzendariaren figura”.

Zinegile baino lehen, argazkilari

Irizpide kronologikoaren arabera antolatu dute ibilbidea, eta bestela ezin zenez, Kubricken lehen lanak ditu abiapuntu. Ez ikus-entzunezkoak ordea. Argazki kamera bat izan zen zuzendari estatubatuarraren lehen lan-tresna. Bigarren hezkuntza amaitu aurretik hasi zen Look aldizkarian erreportajeak argitaratzen, eta lau urte egin zituen bertan argazkilari. Irudi haietako asko biltzen ditu erakusketak –boxeo lehiak, moda desfileak…–, baita ohitura bitxi baten frogak ere: karrete bakoitzeko azken argazkia gaur egun selfie-a deituko geniokeena egiteko erabiltzen zuen Kubrickek.

Ikusgai daude bere lehen ikus-entzunezko lanak. 1951koa da lehena: Day of Fight, boxeolari bati buruzko hamahiru minutuko dokumentala. Hurrengo bi filmetan ere ez zuen fikziora salto egin; Flying Padre eta The Seafarers –Marinelen Sindikatuaren enkarguz egina– dokumentalak dira halaber. Lehenengo fikziozko film luzea 1953an plazaratu zuen Fear and Desire da. Denera beste hamabi egin zituen gero.

Spartacus, mugarri gazi-gozoa

Aurretik beste hainbat lan pantailaratu bazituen ere, 1960an aurkeztutako Spartacus izan zen Kubricken ibilbidean inflexio puntua. Erakusketan bertan ere lan honen bueltako dokumentu eta azalpenekin hasten da egilearen luze ezagunenen banan-banako errepaso xehea. Kirk Douglas zen filmeko aktore nagusia eta ekoizlea, eta berak eman zion filma zuzentzeko aukera. Paths of Glory film zentsuratuan batera aritu zirelako ezagutzen zuten elkar. Douglasek Anthony Mann, hasierako zuzendaria, kaleratu eta Stanley Kubrickekin ordezkatu zuen, lehen aldiz, superprodukzio bat bere eskuetan utziz. Zentsurak mugatu zuen filma beste behin, zeharka homosexualitateaz hitz egiten zuen sekuentzia oso bat kendu behar izan baitzuten. Ez zen zati hori berreskuratu 1991ko berrargitalpenera arte.

Frankismo betean Espainiako Estatuan eta bertako soldaduak extra gisa hartuta osatutako filmak arrakasta handia izan zuen, bai behintzat drama film onenari ematen zaion Urrezko Globoa irabazteko adina. Erabat ezaguna egin zuen Kubrick eta aukera eman zion hurrengo proiektuak baliabide gehiagorekin gauzatzeko. Erakusketak ordea, zinegilearen frustrazioa azpimarratzen du: zuzentzera mugatu zen bere lana, gidoiari eta ekoizpenari berari eskua sartzerik gabe. Ez zen berriro errepikatuko: hurrengo lanetan bere autonomia aldarrikatuko zuen, bere gain hartuko zuen xehetasun guztiak zaintzeko ardura.

Fikzio idatzia abiapuntu

New Yorken jaiotako zinegilearen gainontzeko filmen errepasoarekin jarraitzen du erakusketak, haietako bakoitzeko gidoi, zirriborro, jantzi, atrezzo eta abarrekin. Horrenbeste informazioren artean, nork bere intereseko ataletan jartzen du arreta: asko idatz daiteke musikak haren filmografian duen paperaz, baina idatzizko fikzioak duen garrantziari erreparatu diogu guk. Eleberri edo ipuin-liburu batetik abiatutakoak dira Kubricken lan gehientsuenak. Anthony Burgessen A Clockwork Orange da haietako bat, Ion Olanok euskaratuta Meettok argitaletxeak plazaratu berri duena. Izen berarekin, maisutasunez eraman zuen pantailara Kubrickek, mundu distopiko liluragarri bat eraiki eta gogoangarriak diren dozenaka eszena utzita. Bitxikeria gisa, filmean Alex eta bere druguek darabilten nadsat hizkeraren hiztegia ikus daiteke erakusketan.

Vladimir Nabokoven Lolita eleberri polemikoa zinemara eramaten ere ausartu zen. Nabokov-ek berak egokitu zuen gidoiaren lehen bertsioa dago CCCBn ikusgai. 400 orrialde zituen, ia zazpi orduko film baterako adina. Eraginkorragoa izango zelakoan, azkenean elkarlana eten eta zinegileak berak egokitu zuen gidoia. Idazle errusiarra ez zuen erabat asetu: “Film zoragarria egin du Kubrickek, baina berak eta nik modu desberdinean ikusten dugu Lolita”.

Jack Nicholson protagonista duen The Shining filma berdin: Stephen Kingen izen bereko eleberrian dago oinarritua, gidoia egokitzean hainbat aldaketa egin zituen arren. Filmak beste hizkuntza batzuetara itzultzeko ere jotzen zuen hizkuntza hori menperatzen zuten idazleengana. Horrek erakusten du dena kontrolpean izateko Kubricken ahalegina: ekoizpena, castinga, efektu bereziak, banaketa, baita bikoizketa ere.

Zientzia fikzioan aitzindari

Erakusketan beste film guztien artean gehien nabarmentzen dena 50 urte bete berri dituen 2001: A Space Odissey da; ziur asko, hura delako unibertso imaginario oso bat eraikitzeko hartutako lana modu agerikoenean erakusten duena. Arthur C. Clarke idazlearen The Sentinel narrazio laburrean oinarritutako lana da, idazlearekin elkarlanean egokitutakoa. Bidaia interplanetarioak eta etorkizun urrunak eraikitzeko, pertsonaien janzteko modua, arkitektura eta aurrerapen teknologiko andana ia hutsetik diseinatu behar izan zituen Kubrickek eta tokia egin ordura arte ia ikusi gabeko efektu bereziei. Star Wars, Alien edo Blade Runner gisako filmentzat ezinbesteko inspirazio iturria izan zen.

Filmaren ezaugarri deigarrienetako bat lau milioi urteko denbora saltoa da, lehen hominidoen garaitik 2001era arte doana. Hasierako zati horretako simioen eszenak prestatzeko mimo talde bat kontratatu zuen Kubrickek, eta garairako oso errealistak ziruditen mozorroak prestatu. Hilabetez egon zen talde osoa Londresko zooko gorila eta txinpantzeen mugimenduak aztertzen. Ken Adam Holandes ezenografoa lagun, eszenatoki bereziki deigarriak ere erabili zituzten filmaren bigarren zatian. Erakusketan nola sortu zituzten ikus daiteke. Geltoki espazialean dagoen pasabide zentrifugoa da adibide onena: hamabi metroko diametroko dekoratuak 4,8 kilometro-orduko abiaduran egiten zuen bira, kameren mugimendua baimendu eta grabitate ezaren efektua sortuz. Wendy Carlos musika elektronikoaren aitzindariaren lana ere txalotzen du erakusketak. 2001: A Space Odissey filmeko soinu-bandaren pieza asko berak egin zituen.

Bukatu gabeko lana

70 urte zituela zendu zen Stanley Kubrick 1998an, hamahiru film luze zuzenduta baina hainbat asmo eta burutazio gauzatu gabe utzita. Zinegilearen proiektu amaitugabeen zirriborroak dira erakusketaren epilogoa. A.I. Artifcial Intelligence da haietako bat, urte batzuk geroago Steven Spielbergek pantailara eraman zuena; baita Louis Begleyren Wartime Lies eleberria zinemara eramateko saiakera ere.

Deigarriena, ordea, Napoleoni buruzko filma egiteko osatutako liburutegia da, zientoka liburu, garaiko artxiboak eta hainbat irudi biltzen dituena. Kubrickek jasotako material horretatik abiatuta, HBO telesail labur bat ari da ekoizten. Hori dena jakinda egin dugu etxerako bidea. Bigarren buelta bat egiteko itzuliko gara: bi aldiz joateko aukera dago sarrera bakarrarekin.