Kenya mendebaldeko Migori konderriko tokiz tokiko laborari taldeak galtzorian zeuden. Egun, laborantza eredu ekologikoa eta elikadura burujabetasunaren bidean, talde berriak agertzen ari dira, hazi indigenak sortuz eta elkartrukatuz. Euren arbasoek mendez mede landu jakinduria eta oinordetzan jaso aberastasun miresgarriak hartu dituzte abiapuntu. Lurraren emankortasuna zaindu eta elikagai osasungarriak sortzen dituzte, politika alorrean nagusi diren pentsamoldeak aldatzeko.
Mulo deitu taldean 25 laborari dira.Taldea duela 2 urte sortu bazuten ere, jende asko hurbiltzen ari zaie hazi indigenen eskuragarritasuna eta elkartrukea sustatzen egin duten lanagatik. “Monsanto, Waneka Fund, Nuru, Apolo... Nekazariak eredu horretatik atera nahi ditugu gurekin bat egin dezaten, multinazional horien haziak pozoituta baitaude”, dio Mulo taldeko koordinatzaile George Opengok.
Istorio harrigarriak kontatzen dituzte. Garai batean pertsonak 120 urterekin hiltzen ziren eta orain berriz, 50 edo 60 urterekin. Arbasoen laborantzari eutsi nahi diote, hazien barietate zaharrak landatu eta janari osasungarria lortzeko.
Askotariko barazki eta frutak landatzen dituzte akre –4.046,856 m²– hereneko ortuetan. Okuera Oluoch taldeko kide bat da, tomate indigenak berreskuratu eta haziak sortzen dabil. Nolako osasuna duen erakutsi nahiko balu bezala, korrika joaten da leku guztietara. 1980. hamarkadan ezarri ziren azukre landaketa handiek, bertako basoen bi herenak suntsitu zituzten, tartean Okueraren lurrak. Baina ortugintzan jarraitzen du, azukre landaketaren mugaren beste aldean eta erdi inguratuta bada ere. Bertako tomate barietatea oso gozoa izateaz gain, lehorte eta gaixotasunen aurrean oso gogorra da eta urte asko bizi izaten dela dio Okuerak. Tomate bat lurrera erortzen denean berez ernaltzen da eta astiro-astiro tomate landareak zabaldu egiten dira. Animalien gorotzarekin egindako konposta erabiltzen dute emankortasuna hobetzeko eta bakteriak eta onddoak kudeatzeko behar diren landare sendagarriak ere eskura dituzte. Korrika egin du berriz ortuan barrena belar horiek zeintzuk diren erakusteko.
Harengandik eta taldeko elkartrukeari esker ikasi du ortugintza babesten Evelyn Okothek. Tomate indigena bezala, dholuoeraz aloth apoth (zopa afrikarra), mto, boo edo dek moduko barazkiak oso gogorrak eta iraunkorrak direla diote. Osuga ere landatu du Okothek etxe ondoko akre hereneko ortuan. Osuga sukaldean erabiltzeko osagai garratza da, baina oso elikagarria. Munduko Osasun Erakundeak immunoeskasia eragiten duten birusak dauden lurraldeetako pertsonentzat gomendatu du. Dek deituak burdina dauka, anemia dutenentzat oso egokia, baita zahartzea ez bizkortzeko ere. Evelyn Okothek taldean denetarik ikasi du, baita “baserriko oiloen osasuna zaintzeko baliatu ahal duen belarra zein den”. Aloe verarekin batera uretan nahastuta ematen die, infekzioak har ez ditzaten, eta jateko artoa eta arraina nahastuta. Oiloak aske daude, bat izan ezik, “Ama nagia da eta umeak galtzen dituelako” dio Okothek. Dozenaka arraultza jartzen dituzte eta aise ugaltzen dira, batetik eta bestetik, konposta egiteko lehengaia ematen diote. Haurrentzako janaria beti eskura du eta poliki-poliki finantza arloan ere laguntzen dio ortuak, Okothiren esanetan. Dirua izango ez balu ere behintzat janaria izango luke.
“Hazi indigenak erabiltzen ohitzen bazara Monsantorenak ez dituzu sekula nahi izango”, dio George Odhiambo taldekideak. Monsanto sistema erabiltzen dutenek baino osasun hobea dutela zalantzarik ez dute, eta horregatik diote merkatuan euren ekoizpenak gero eta eskaera handiagoa dutela.
Odhiambok marbungu fruta indigenaren laborantzan oinarritututako ikerketa egin du. Ortuan landu berri dituen marbungu sustraiak bizirik geratzen diren baso apurretan bilatu eta jaso ditu. Teilazko egitura bat eraiki du landareek gora egin eta zabal daitezen. Odhiamboren esanetan, landare hauek 20 urtez bizi dira eta etengabe ematen dute bereziki gozoa den fruta. Beste taldekideak ere Odhiambok sortuko dituen marbungu hazien zain daude. Fruta honen inguruan talde-ekonomia bat sortzea eztabaidatzen ari dira.
Galzorian dauden zuhaitz indigenak ere babestu nahi dituzte. Odhiambok bere etxearen ondoan zaintzen duen soko deitua esaterako, sabel arazoetarako sendagai eraginkorra da, baita animalien gaixotasunentzat ere, eta gainera, altzariak egiteko egur gogorra da.
Dorkas Awuorren baserrian berriz moringa deitu zuhaitza zaintzen dute. Desagertzeko zorian dago, nahiz eta diabetesa eta minbizia sendatzeko balio duen.
Elikadura burujabetasunaren bidean, dio Dorkas Awuor taldekideak, irabaziak ortuaren ekonomiara itzultzen dira eta etxean beti janaria gordeta dugunez, ez gara inoiz gosearen beldur. “Soberan dagoena behar dutenei eman, merkatuan saldu edota lagunen artean banatu dezakezu”, gaineratu du Teresa Atienok. Urtero bi arto uzta biltzen dituzte. Etxean gordetzen dituzte arto, baba eta gainerakoak. Garai bateko aletegiak, etxe ondoan daudenak, jada ez dituzte erabiltzen, multinazionalen menpeko nekazaritza ereduak haziak pozoitu ez diezaizkien.
Benetan gertaera harrigarriak kontatzen dituzte.Adibidez, Monsantoren ongarriak strigga weed belar txarra erakartzen duela eta horrek lurraren emankortasunari kalte egiten diola artoa ereiten denean. Hori dio Ismael Odari Mulo taldeko kideak. Oilo eta behien gorotzarekin prestatutako konposta erabiliz, aldiz, belar horiek ez dira infekztatzen azaldu digu eta artoa indartsuago hazten dela. Odarik hiru esne behi ditu eta, animalien elikadura osasugarriari esker, esne ugari ematen diote eta herriko eskolan banatzen du. Euria etorri berria da eta lurra prest dauka artoa ereiteko. Gainera batata, kasaba, kuia eta bertako askotariko barazkiak ekoizten ditu akre hereneko ortuan.
38 urteko Dick Olela Mulo taldeko kidea izateaz gain Kenya Peasants Leagueko (Kenyako Laborarien Liga) koordinatzaile nazionala da. Liga 2014an sortu zuten hainbat talderen artean, Munduko Merkataritza Erakundeak Kenyara hazi transgenikoei sarbidea emateko Nairobin egin zuen bilera salatzeko. Dick Olelaren ortua benetan eredugarria da. Laborantzan oinarrituriko ekologia eskolak sortu nahi dituzte etorkizunean eta jakintzak denon eskura daudela erakutsi nahi dute. Olelak euriari begiratzen dio ortuan zer eta noiz landatuko duen erabakitzeko. Arto barietate indigena batzuek besteek baino denbora eta ur gehiago edo gutxiago behar dutelako, baina barazki indigenak euri luze eta laburrekin ere sartzen ditu. Amaranthus landarea ortu erdian dauka, txapatiak edo ugalia egiteko oso elikagarria baita. Azukrea eta noizbehinka olioa baino ez du erosten. Ortuaren aniztasunak lurra mantentzen ere laguntzen du eta ortua gogorragoa da lehorteei aurre egiteko. Zuhaitz indigenak hazten ari da bera ere, Atuno zuhaitz gogorra, akaziaren barietate indigenak, galzorian dauden belar barietate berezi batzuk –abereen osasunarentzat miresgarriak direnak–, besteak beste. Elikagaiak eta sendagaiak ematen dizkio baserriak bere buruari. Adibidez, dholuoeraz dalasin deitzen duten erromero mota bat dauka pneumonia eta biriketako gaitzak sendatzeko. Aspaldikoak diren baina gaur egun nekez aurki daitekeen fruta bat ere badu, nyamtonglo izenekoa, kolore horikoa eta bitamina mota guztiak biltzen omen dituena.
erakusten ari dira. Argazkia: Oskar Epelde
Datozen urteei begira, ekoizpenei balioa eranstea dute helburu laborari taldeek eta bizpahiru urterako plan estrategikoa egiten dabiltza gaur egun. Aloe vera, esaterako, gauza askotarako erabil daitekeela jakina da, azala eta orbanak hobetzeko, “baita gizon eta emakumeen emankortasuna hobetzeko ere” dio Olelak. Beste belar mota batek sukar horia gainditzeko balio du, kanaberaren zurtoina murtxikatu behar da horretarako. Zerrenda amaiezina da akre erdi batean. Pikondo zahar batekin batera, igokari larrosa berezi bat ere zaintzen du Olelak, bihotz forma duten hosto bakartiak ematen dituena. Bere esanetan, beste barazki guztietan dauden osagai guztiak babesten ditu landare honek. Dholueraz ndemra diote.