Non zopa, han janizaria
Otomandar Inperioa, 1330. Murad I.a sultanak janizarien taldea sortu zuen (turkieraz yeniçeri hitzak soldadu berriak esan nahi du), sultana bera eta errege-jauregia zaintzeko bereziki trebatutako infanteriako soldaduekin. Guardia pretoriar moduko hori, hasieran, preso kristau gazteek eta mendean hartutako herrietako nerabeek osatzen zuten. Entrenamendu fisiko estuez gain, mutikoei erlijio musulmana, hizkuntzak, literatura eta beste hainbat arlo irakasten zizkieten, ezin zuten ezkondu eta sultanaren jabego pertsonala ziren. Atzerritar haiek lehen otomandar ejertzito iraunkorra osatu zuten, horrenbestez. Aurrerago, 1594an, Ocak sultanak turkiarrei ere janizarien taldean borondatez izena emateko aukera emango zien.
Baina lehen janizari behartu haiek, menderatze teknikei, diziplina hertsiari eta heziketa bideratuari esker, leialtasun lotura berezia eratu zuten sultanarekiko nahiz beren artean. Eliteko talde militarretan ohiko denez, zorrotz antolatuta eta egituratuta zeuden. Ezohikoa zen, ordea, egitura horren oinarria: zopa.
Gorputz militarra orta edo erregimentuetan banatua zegoen. Bakoitzaren buru tchorbadji bachi edo zopa-banatzailea zegoen, koronelen mailan. Haren azpian, achtchi bachi edo sukalde burua, kapitaina, alegia. Ondoren, tenientea zetorren, sakka bachi edo urketaria. Janizarien ohiko txanoa, bork izenekoa, koilara batekin apaindua zegoen (gerora, lumaz, lorez eta beste hainbat objektuz edertuko zituzten txano bereizgarriak), erregimentuko kide guztiak “jankideak” baitziren, eta haien estandartea brontzezko pertz bat, kazan izenekoa. Janizarientzat, umiliaziorik handiena kazana galtzea edo etsaiek kentzea zen. Zopa-pertzik gabeko erregimentua koldartzat eta ezgaitzat jotzen zuten.
Martxan, kazana erregimentuaren buruan eraman ohi zuten; kanpamentuan, zopa-banatzailearen denda parean jartzen zuten pertza, tropak non bildu behar zuen adierazteko. Ostiraletan ezik, egunero, bi janizarik pertza bizkarka eramaten zuten, makil batetik zintzilik, hirugarren batek atzetik jarraitzen zien, egurrezko burruntzali haundi batekin, eta dendaz denda ibiltzen ziren zopa banatzen. Ostirala sultanari esanekotasuna eta leialtasuna adierazteko eguna zen, eta janizariak, pertzak hartuta, sultanaren sukaldeetara joaten ziren, han jakiz betetzeko. Sultana “jaten ematen digun aita” zen haientzat. Baina ez beti; sultanak hartutako erabakiren batekin bat ez zetozenean, ez ziren behar zen orduan iristen edo pertza betetzeari uko egiten zioten. Matxinada arriskuaren seinale izaten zen hura sultanarentzat. Janizariak ez ziren hasierako menpeko otzan haiek.
XIX. mendean hain ziren boteretsuak, sultana kargutik kentzen ahalegindu baitziren. Ez zuten helburua lortu eta Mahmud II.ak armada gorputza desegitea agindu zuen, jaikialdiaren buruak exekutatu ondoren.
1415eko udazkenean Agrincourteko gudua lehertu zen Ingalaterra eta Frantziaren artean, Ehun Urteko Gerraren gudu erabakiorrenetakoa. Horretarako, Henrike V.a Ingalaterrako errege eta Irlandako jaunak uda horretan bere ejertzitoa Frantziara bidaltzea erabaki zuenean, soldaduak... [+]
Toledo, 1272-1280. Alfontso X.a Gaztelakoak Ama Birjinari eskainitako 427 kanta monodiko bildu zituen. Santa Mariaren Kantigek Erdi Aroko musika eta literatura bildumarik garrantzitsuenetakoa osatzen dute, baina, kantiga miniaturaz apainduta daudenez, ilustrazio horiek beste... [+]
Venezia, 1459ko apirilaren 24a. Fra Mauro monje eta kartografoak bere munduko mapa amaitu zuen San Michele de Murano monasterioan zeukan kartografia tailerrean. Portugalgo errege Alfontso V.aren enkarguz egin zuen lan hura, eta, mapa amaitu bezain pronto, Portugalera bidali... [+]
Erroma, 1215eko apirila. Laterango IV. Kontzilioan, Eliza Katolikoak apaiz eta monjeei kirurgia egitea debekatu zien, besteak beste. Aurreko kontzilioetan ere, Reimsen eta Toursen, gaia landu zuten, lekaideek soilik arimak salbatzeaz arduratu behar zutela eta gorpuen salbazioa... [+]
Gaubea haranean, Tobillas herriaren alboan, Serna deitzen dioten nekazaritzarako lursail bat dago. Baina ez da baratze soil bat: historiak eta arkeologiak diote 1.300 urteko bizia duela eremu horrek. Herritarren langintza kolektibo baten emaitza izateaz gain, parada ematen du... [+]
Urtarrila ez da sasoi goxoa izaten indusketa arkeologikoak egiteko baina, aurtengo eguraldi aldrebesa tarteko, lanak erritmo onean burutu dituzte EHUko Ondare eta Kultur Paisaien ikerketa taldeko eta Ondare Babesa enpresako langileek Abrisketa auzoko San Pedro ermitan,... [+]
Venezia, 1324ko urtarrilaren 8a. Marco Polo bidaiari eta merkatari ezaguna hil zen, 70 urte inguru zituela. Hilzorian zela, inguruan bildutakoek Munduaren deskribapena liburuan kontatutakoak fikzioa zirela onartzeko eskatu omen zioten, baina hauek izan omen ziren bidaiariaren... [+]
Zaldiak erabiltzeko funtsezkoak diren estribuak eta zelak V. edo VI. mende inguruan Txinan asmatu zirela uste izan da orain arte. Baina Mongoliako Urd Ulaan Unet kobazuloan zela zaharragoa topatu dute, IV. mendekoa. Inguru hartako urki egurrez egina dago, eta, beraz, ez da... [+]
Kairo, 1250eko maiatzaren 2a. Shajar Al-Durr Egiptoko sultan izendatu zuten. Ez zen emakumezko lehen sultana izan; urte batzuk lehenago, 1236an, Raziak Delhiko sultan kargua hartu zuen. Baina esklabo izatetik agintari gorena izatea lortu zuen lehena izan zen.
Herrietako elizen zaintzaz arduratzen ziren emakumeak ziren serorak eta Euskal Herri osoan ezagunak izan ziren, Erdi Arotik XX. mendera arte. Baina bete zuten funtzioa ez zen berdina izan lurralde guztietan, ezta garai guztietan ere. Emakume haiek publikoki nabarmentzen ziren... [+]
Iraganeko gudu zelaietan zaldi handi eta boteretsuak irudikatu ohi dituzte koadro eta filmetan. Baina Exeterreko unibertsitateko ikerlariek ondorioztatu dute Ingalaterran gerran erabili ohi zituzten zaldiak egungo poneyen tamainakoak zirela.
Mongolen Inperioa, XIII. mendearen bigarren erdia. Gengis Khanek sortutako inperioa lau zatitan banatuta zegoen, eta lau khanerrietatik bi gerran egon ziren 30 urtez: Kublai Khan buru zuen Khan Handiaren Inperioa –Txina konkistatu berria barne hartzen zuena– eta... [+]
Flavio Biondo historialari eta humanistak XV. mendean idatzitako liburu batean lehen aldiz historia hiru arotan banatu zuen: Antzinaroa, Erdi Aroa eta Aro Modernoa. Horren aurretik, XIV. mendean Francesco Petrarca poetak zedarritu zuen Erdi Aroaren ikuspegi eurozentrista iluna.
Mosul, 789. Abu Al-Hasan Ali ibn Nafi jaio zen abbastar kaliferriko hirian. Ziryab (zozo) izenez egin zen ezagun, bere azal ilunagatik eta, batez ere, ahots ederragatik, Ibn Hayyan (987-1075) historialariaren arabera.