Davosen 2012an Mundu Ekonomia Foroa egiten ari zirela, Karl Polanyiren mamua hegan pasa omen zela zioen The Guardian egunkari ingelesak. Eraldaketa Handia leloa jarri zioten ekitaldiari. Egiaz, aspaldian urtero sumatzen da Polanyiren itzala luxuzko eski estazioan barrena, kasik falta zaio esatea: “Abisatu nuen”. Hain dira gaur egunekoak bere ideiak. Agian oraindik ez dira nazioarteko agintari ekonomikoen agendan tokatzen, baina kapitalismoari alternatiba eraikitzen ari direnen artean oso presente daude.

Maiatzaren 19an eta 20an Karl Polanyiren izena daraman nazioarteko bigarren mintegia egingo dute Parisen. EMES unibertsitate ikertzaileen nazioarteko sareak eta Frantziako CNAM arte eta lanbideen kontserbatorio entzutetsuak antolatu dute ekitaldia. Bertan landuko dituzte, besteak beste, ekonomia sozial eta solidarioa, buen vivir eta “komunaren” ikusmoldeak. Azken aldian indar handiz bultzaka datozen korronte ekonomiko-ideologiko horiek Polanyiren lanaren aterkipean aztertzea, bada zerbaiten seinale.

Karl Paul Polanyi –sortzez Károli Pál Pollacsek– Vienan jaio zen 1886an. XIX. mende amaieran Austria-Hungariako Inperioaren hiriburua intelektualen Europako kabi nagusia zen; metropoli horretan liberalismoaren pisua oso handia zen, baina sozialismoaren bide-orriak ere diskutitzen ziren. Haurra zela egin zuen alde Danubio ertzeko hiritik, baina gaztaroan itzuli zen, eta beregan eragin itzela izan zuen.

Aita ingeniari eta enpresari hungariarra zuen, ama berriz, errusiar jatorriko pentsalaria. Ondo bizi zen familia judu burges batean hazi izan zen beraz. Lau urte baino ez zituenean Budapestera aldatu ziren eta hiri hartako unibertsitatean filosofia eta zuzenbide ikasketak egin zituen. Polanyik, oraindik lumatu berria zela hartu zuen kontzientzia politikoa. Unibertsitatean Galilei izeneko zirkulua sortu zuen; bertatik igaro ziren gerora pentsalari garrantzitsu izandako hainbat lagun. Urte asko igaro ondoren Polanyik penaz aitortu zuen ez zutela Galilei ekintza politikorako tresnatzat erabiltzen jakin.

Eskola austriar ahaltsuari erronka

Lehen Mundu Gerran parte hartu eta zauritua izan ondoren, eta behin Hungariak independentzia lortuta, 1919an Vienara itzuli zen ekonomia-kazetaritza lanak egitera. 1920ko hamarkadako Vienan sozialismorako kalkulu ekonomikoa zegoen eztabaidaren zurrunbiloan. Sobietar iraultza gertatu berria zen, baina ekonomia errusiarra birrinduta zegoen gerra zibilaren ondorioz. Testuinguru horretan, ekonomia sozialista planifikatu baten bideragarritasunaz kritika oso zorrotza jaurti zuen eskola austriarreko Ludwig Von Mises-ek. Merkatu librearen teorian gehien sakondu zuen ekonomialariak zioen ezinezkoa zela sozialismoak merkatua antolatzea, Googlen, smarth gailuen eta metadatuen garaiotan harrigarria dirudien gauza batengatik: horretarako beharrezkoa zen egitura zentralizatuak ez lukeelako nahikoa informaziorik izango.

Polanyik erronka bota zion Misesi. Antropologoak arbuiatu egiten zituen hala merkatu ekonomian oinarritutako sistema, nola sozialismo zentralizatua, biekin sumatzen zuen “libertate” falta. Bere ustez ekonomia “ikuspegi orokor” batetik aztertu beharra zegoen: “Hitz egiten dugu ekonomiaz objektu natural bat balitz bezala, eskualde baten gainetik hegan egiten dugunean gure begiz osorik ikus dezakegun paisaia baten antzera. Baina ekonomia ez da objektu naturala, naturala bezain soziala da”. Eta erreflexio hori orainaldira ekarrita: Noiz hitz egingo dugu ekonomiaz irabazien eta lehiakortasunaren parametroetatik kanpo? Ez dirudi Confebaskek “lan harremanen eredu berria” proposatzean hori duenik buruan.

Merkatu-ekonomia baino “ekonomia merkatuduna” aldezten zuen Polanyik; kapitalismoan merkatuek berezko bizitza independentea zutela zirudien. Berak kooperazioa eta eskualdeetako hartu emanak zituen begipean, herritarren ardura soziala erdigunean zuen sistemaren alde zegoen. Ekonomia sozialistaren teoria positibo bat eraikitzeko saiakera hori oso garrantzitsua izan zen bere pentsaeran ahalduntzeko.

Zein da faxismoaren esentzia?

Gerraostean ezagutu zuen Ilona Duczynska, Hungariako kontrairaultzaileen terrore zuritik Vienara ihesi joan zen anarkista; urte gutxiren buruan ezkondu ziren. Komeni da emakume honen bizitza ezagutzeko geldialdi bat egitea. Duczynska Lehen Mundu Gerran hurbildu zen anarkosindikalismora eta Zurichen ikasketak egiten ari zela gerraren kontra zeuden sozialistak ezagutu zituen, tartean Lenin bera. Vienara erbesteratu zenean, Moskuk aginduta Bigarren Internazional Komunista antolatzen aritu zen kazetari moduan –gero alderditik bota zuten Rosa Luxemburgen ideiak defendatzen zituelakoan–. 1934an Vienako langileen iraultzan sartuta ibili zen; Bigarren Mundu Gerran Ingalaterran hegazkinak egiten jardun zuen –matematiketan jakintza handia zuen–; pilotu izateko eskaera ere egin zuen, baina ukatu egin zioten. Duczynskak harreman estua izan zuen hungariar poeta eta idazleekin, haien izkribu asko itzuli zituen ingelesera. Gerrilla-urbanoari buruzko lan bat ere idatzi zuen, 70eko hamarkadan Alemaniako RAF talde armatu ezkertiarraren eskuliburu izango zena.

Ez da gehiegi ikertu Ilona Duczynskak zer nolako eragina izan zuen Karl Polanyiren jarreretan. Bistan da baina, emakume iraultzailea ekintza politikoekin eta mugimendu sozialekin oso lotuta egon zela, eta horrek Polanyiren alde erradikalena indartu zuela. “Badakit bizitza birrintzea zer den, bere distira etengabea izan eta halako batean erortzea. Egin duzun gauza bakoitza laguntza handia izan da niretzat”, leitu daiteke Montrealgo Concordia Unibertsitsatean gordetzen dituzten Polanyiren gutunetako batean. Gertatzen dena da, kasik ikusezina dela Duczysnkaren irudia, 1936ko Espainiako anarkosindikalistak ziren moduan, edota gaur egun Donbass eta Kurdistanen diren bezala. Toki horietako gatazketan armak eskuan ala negarrez ikusten ditugu emakume estereotipatuak, baina dikotomia horretatik aparte makina bat lagun daude isilean zapalkuntzari paparretik heldu nahian. Horietako bat zen Duczysnka.

Austrian egoera gero eta zailago bihurtu zen faxismoaren gorakadarekin. Polanyik Volkswirt egunkariarentzat egiten zuen lan eta arretaz jarraitu zituen nazioarteko albisteak. Faxismoak Mendebaldeko kristautasunaren balore demokratikoak birrindu zituela jabetu zen: “Sistema faxistak treguarik gabe jarraitu behar du mugimendu faxistak emandako zeregina: deuseztatzea alderdiak, erakunde demokratikoak eta gizartea. Faxismoa, giza kontzientziaren izaera bera aldatzen saiatu behar da”, idatzi zuen. 1933an, jadanik Engelbert Dollfuss kantzilerrak Austrian demokrazia deseginik zuela, lankide eta lagunek aholkatuta hanka altxa zuen Ingalaterrara. Viena ez zen toki segurua judutar jatorriko ezkertiar batentzat.

Speenhamland: Oinarrizko Errenta Unibertsalaz eztabaida

Ingalaterran helduei klaseak ematen jardun zen hainbat hiritan. Lan horren bidez auzo langile ingelesen miseria bekoki aurrean ikusi zuen Polanyik, eta errealitate horren ezagutzatik edan zuen Eraldaketa Handia bere liburu sonatuena idazteko. Besteak beste, XVIII. mende amaieran Speenhamland hirian abian jarritako behartsuentzako laguntza sistemari erreparatu zion. Ingalaterrako hegoaldeko zenbait konderritan nekazal guneetako goseteari aurre egiteko karitatezko laguntzak eman ziren garai horretan, aurretik existitzen ziren “pobreentzako legeetan” inspiratuta. Eztabaida handia izan zen, langile ororentzako gutxieneko diru-sarrera ezartzea baitzen beste aukera, baina askoren ustez horrek lanerako estimulua kentzen zuen eta ekonomia apaldu.

Speenhamland sistema hainbat urteren ondoren bertan behera geratu zen. Polanyirentzat industrializazio gizagabeari emandako erantzuna izan zen, baina arazo nagusietako bat zen gutxieneko diru-sarreren muga oso behetik ezarri zela. Aldi berean, enpresariek soldatak ahalik eta gehien jaisten zituzten, bazekitelako zergadunen poltsikotik ateratako diru-laguntzekin konpentsatuko zirela; eta lan-merkatua eratze bidean zegoenez, ez zegoen sindikaturik prekarizazioari hortzak erakusteko.

Gaur egun Speenhamland askoren ahotan dabil Oinarrizko Errenta Unibertsalaz (OEU) hitz egitean, eta badirudi duela bi mendeko eztabaidak berriz ere bizkortu direla –Euskal Herrian, jaiotzeagatiko soldataren eskariak indar handia izan du beti, Gipuzkoan OEU ezartzeko simulazioa ere egin zuen Aldundiak–. Baina Ingalaterrako adibide historikora baino, gehiago jotzen da Brasilen edo Alaskan indarrean dauden esperientzietara, paternalismotik emantzipaziora jauzi egitea alegia. Nolanahi ere, Polanyiren ideia nagusia berekin doa: kapitalismoaren amildegiaren gainetik “bizitzeko eskubidea” dago. Kapitala edo bizitza.

Merkatu librea, fikzio moderno hori

1941ean beka bati esker Amerikako Estatu Batuetara joan zen. Aurretik ere maiz izan zen kapitalismoaren lurralde handienean, eta bertatik bertara ezagutu ahal izan zuen 1929ko hondoratzeari aurre egiteko Roosevelt presidenteak abian jarritako New Deal politika. Estatuaren interbentzionismo hori merkatu librearen logikaren erabat kontrakoa zen eta Polanyiren ideiak baieztatu baina ez zituen egin.

Urte horietan higatu zituen buru-fuinak 1944an Eraldaketa Handia argitaratzeko, orain berriz ere bazterrak nahasten ari den merkatuari buruzko bere tesi nagusia. Polanyi azterketa antropologiko batetik abiatzen da eta ondorioztatzen du ekonomia, merkatuek ez ezik, jendartean dauden beste hainbat indar sozialek ere mugitzen dutela, hala nola pertsonen arteko harremanek, ohiturek, erlijioak eta ideologiak, betebehar moralek, errespetuak, beldurrak eta elkartasunak... Historian zehar, ekonomia jendartearen “instituzioei” lotutako zerbait izan da pentsalari hungariarrarentzat, eta merkatuak periferian egon dira, sistema horren osagarri.

XIX. mendean Ingalaterran industrializazio prozesua azkartu zenean, eredu kapitalista nagusitu zen globoaren toki gehienetan. Merkatuak instituzioen eta gizartearen araupean egotetik euren kasa funtzionatzen hasi ziren, etekin ekonomiko hutsa helburu. Polanyik embedded deitu zion fenomeno horri, merkatuak erlazio sozialengandik “deslotzea” alegia. Utopia baten momentu fundazionala izan zen: auto-erregulatu daitekeen merkatu librearena, egungo neoliberal gotorrenek oraindik hain kuttun duten laissez faire edo “utzi egiten” doktrinarena. Pertsonen jokabide erreala motibazio ekonomikoek baino ez dute determinatuko, gainerako motibazioak hutsaren hurrengoa dira, ameskeria ez materialak. Gainera, pentsaera hori naturalizatu egin zen, gizakiaren izatean bertan balego bezala. La pela es la pela esango lukete katalanek, eta txin-txin diruaren hotsa euskaldunek.

Kapitalismoak lana eta lurra merkantilizatu zituen, salmentan jarri. Polanyirentzat hori “fikzioa” zen, biak ahala biak ez baitira sekula produzitzeko edo salgai jartzeko sortu. Nolanahi ere, merkatu bat sortu zen eta prezioa ezarri zitzaion: soldata eta errenta. Patriarkatu horren barruan, soldatapekoa ez zen lan erreproduktibo eta zaintza orok balioa galdu zuen, gaur egun badakigun arren ekonomiaren izebergaren zati handiena direla.

Jakina, hungariarrarentzat “lana” idatzita dagoen tokian “pertsona” behar luke, eta “lurra” dagoen horretan “natura” edo ingurumena. Bata zein bestea era agresiboan desjabetu zitzaizkien herritarrei, eta orain ere hala da: Ingalaterran XIX. mendean enclosurearekin zelaiak hesitu zituzten moduan botatzen dituzte gaur Amazoniako indigenak euren bizitokitik baliabide naturalak erauzteko, edo hiltzen dituzte Berta Cáceres moduko lider ekologistak.

Merkatu librearen legeak ikaragarrizko tentsioak eta asaldurak sortu zituen jendartean, ekonomiaren deslotze horrek erreakzioa eragin zuen. Mugimendu batzuk esperantzagarriak izan ziren Polanyirentzat, sozialismo demokratikoa kasu; bestetzuk ordea munduaren hondoratzea ekarri zuten, 30eko hamarkadako atzeraldi totalitarioak egin bezala: “Kataklismoaren jatorria, Bigarren Mundu Gerran bere zenita izan zuena, liberalismoaren proiektu utopikoan zegoen –idatzi zuen antropologoak bere maisulanean–. (...) 1930etik aurrera merkatu ekonomia krisian sartu zen, krisi orokortua izan zen gainera. Urte gutxian faxismoa munduko potentzia bilakatu zen”.

Amesgaizto polanyiarra bizitzen ari al gara?

Polanyiren eta, batez ere, Duczynskaren curriculum ezkertiarra zela-eta, senar-emazteek ezin izan zuten inoiz AEBetan bizitzeko bisaturik lortu, Polanyik Columbiako Unibertsitatean irakasle lanpostua zuen arren. McCarthyismoaren garaiak ziren, sorgin ehizarenak. Kanadan jarri ziren, Toronto ondoan, eta jubilatu arte joan-etorrian ibili behar izan zuen hungariarrak.

Columbiako Unibertsitatean ikerketa talde bat sortu zuen hainbat kolaboratzailerekin, eta seguruenik ekarpen akademiko garrantzitsuena egin zuen: merkatu ekonomiatik kanpoko sistemak erabiltzen zituzten antzinako zibilizazioak aztertzea (ikusi 10. eta 11. orrialdeak). Askoren ustez, Polanyiren tesiek badute balio erantsi bat: ekintzara bultzatzen duten eredu “alternatiboak” eskaini zituela. Merkataritza eta merkatuak antzinako inperioetan (1957) liburuan merkatu periferikoetan, birbanaketan eta elkarren arteko faboreetan oinarritutako iraganeko herriak aztertu zituen. Marcel Mauss etnologoaren oinordeko den mugimendu dekrezionistak, Polanyik irekitako bide horretan sakondu du esanez jatorrian obligazioa zegoela “eman, hartu eta itzultzeko”, eta ideia hori ez dela gizarte arkaikoetara mugatu behar, gaur egungoek ere onartu beharko luketela.

Polanyi 1964an hil zen Kanadan, keynesianismoak Europan goia jo zuenean. Estatuak, kapitalismoak sortzen zituen desorekak estaltzen zituen ekonomian interbenituz, baina eredu kapitalista zalantzan jarri gabe. Merkatu librearen utopiak porrot egin eta gerraren ondoren, inoiz pentsatu al zuen hungariarrak berriz errepika zitekeela halakorik? 70eko hamarkadan Margaret Thatcher eta Ronald Reaganen politika neoliberalek berriz ere heldu zioten “utzi egiten” banderari, esperimentu monetarista eta pribatizatzaileak abian jarriz nazioarteko erakunde eta funtsen bidez. 1987tik bi hamarkadaz AEBetako Erreserba Federaleko buru izan zen Alan Greenspanek –kontrolik gabeko finantza eta desarautzearen erantzule– oso garbi azaldu zuen merkatuek “euren burua korrejitu” behar zutela. Kredituan oinarrituriko ekonomiaren hasiera izan zen, 40 urteko beste “fikzio” bat, Polanyiren hitza erabiliz.

Eta orain TTIP eta antzeko ezkutuko tratatuak sinatzen dituzte estatuek, Bruselako lobbyen eta Troikaren presiopean, merkatu librearen ilusioa azken muturrera eramanez. Baina ez gaitezen engaina, Josep Fontana historialariak azaldu bezala, ekonomia estatuen kontrolpetik enpresari pribatuen kontrolpera baino ez da igaro. Eta hemen dira antropologoak iragarritako lehen erreakzioak: Europako ateak errefuxiatuei ixtea, xenofobia, eskuin-mutuarren gorakada, herrialde arabiarretako gerrak… Eta badirudi amesgaizto polanyiar bat bizitzen ari garela beste behin.

Txanponak baditu ertz gehiago ordea. Jendea antolatzen hasi da beste eredu baten bila eta ikus ditzakegu zor bidegabea kitatzeko auditoriak, “B” planak, alternatiba sozial eraldatzaileak, ekonomiari ikuskera feminista ematen dioten betaurrekoak… Lana eta lurrarekiko beste harreman bat, jendarte konplexu batean.