El conflicto de la lengua entzun dizugu kantari anboto.org gunean. Aurkezpen txartel makala ez Euskal Herrian egiten ari zaren txangoan.

Habanan dudan lagun batek –euskalduna, Martin, Abadiñokoa uste dut–, nik kanturen bat euskaraz ikastea nahi zuen. Lehenago musikatuak nituen Ruperren [Ordorika] kanturen bat, Fermin Muguruzarena… baina ez zegoen nik euskaraz kantatzeko modurik. Euskaraz ez dakidanez, ezin nuen hitzik barneratu, eta ez zela benetakoa izango iruditzen zitzaidan. Horrela asmatu nuen El son de Abadiño. Txiste bat baino ez da. Nire lagun Martini ikaragarri gustatu zitzaion, eta hemen ere askori gustatu zaio.

Euskararen egoera zaila da gurean, nahi eta ezin bizi gaituzu, eta, pesadunbre horretan zuk guri irri eginaraztea, preziatzekoa ere bada!

Korrikaren helburua horixe da, ezta? Euskarari sostengu ematea.. Txistea egin dut El son de Abadiño eginez, baina oro har, egoera iraultzeko joera dut, eszenatokian bederen. Besterik da mahai baten inguruan jarri eta gai bat lantzen hastea. Baina umorea bera oso gauza serioa da, eta gauza guztiei ere umorearen zukua ateratzen saiatzen naiz. Horrekin lakrikunkeriatan ibiltzea gustatzen zait. Gairik dramatikoenari ere atera lekioke txinparta. Gaztetatik jardun dut horretan. Repentista ditut bi aitonak, eta esaterako, hurretik ezagutu zuten Chanito Isidrón, Kubako repentista ospetsua. Chanitoren semea bera, umoregile handia… Umore giro horretan hazi nintzen, eta itsatsi egin zitzaidan, hainbesteraino itsatsi, ez baitaukat bazterrean uzterik. Are gehiago, liluratu egiten nau umoreak, gauza guztiekin lakrikunkeriatan jardutea. Baita politikarekin ere! Are gehiago politikarekin!

Are gehiago Kuban!

Are gehiago Kuban! Kar, kar…

Badago politikarekin jolas egiterik Kuban?

Bai, beti egin izan da. Matamorok egin zuen, Sindo Garayk, Nico Saquitok, Pedro Luis Ferrer-ek, Fran Delgadok berak egiten du… Jakina, gorabeherak ere baditu horrek, irratian zure berri ez ematea, telebistan zure irudia ez erakustea, hedabideek zu enoratzea. Horixe jasan behar izan dut nik, esaterako. Dena den, orain permisiboagoak dira.

Zer gertatzen da zuri entzuten dagoenak txistea ulertzen ez duenean?

Batzuetan gaizki interpretatzen da norberaren lana. Nire kasuan, askotan gaizki interpretatu naute. Badut kantu bat, adibidez, El corrido del gusano izena duena. Zenbaitek gaizki hartu dute, iraultzarekin jolas egiterik egongo ez balitz bezala, edo iraultzaren heroien lepotik irri egin. Ni ez nago horrekin ados. Uste dut ez dela inor jainkotu behar, eta jainkotu baldin bada, aldaretik jaistea dela gure lana. Uste dut denen lepotik egin litekeela txantxa, errespetu osoz egin ere. Mao presidentea, esaterako, aipatzerik ere ez zegoen. Stalin eta gainerako izorratzaile denak. Liderrak izan, ez izan, gu bezain humanoak dira denak!

Hitz egidazu “La negrita”-ri buruz.

“La negrita”! Kar, kar, kar. Aitona Quintín Moyaren gitarra zen. Han zuen, horman esekia. Ezin ukituzkoa gitarra, gauza sakratua… egun batean, oso txikitan, hartu nuen arte. Eta han hasi nintzen, endredatzen. Kasik guztiz desegin nuen, eman nion tratu txarrarekin. Zer ari nintzen ikusi zuenean, aitonak eskuetatik kendu zidan gitarra, baina hurrena, gitarra sobietikoa erosi zidan eta harexekin hasi nintzen. Txarra zen gitarra hura, gero! Ukitu bakoitzean desafinatzen zuen, baina hori bai, asko irauten zuen: kosmosera atera, orbitan jarri eta jotzen segituko luke gitarra hark!

Aitonak eman zizun lezioa?

“Ez jolas egin ezagutzen ez duzunarekin!”, edo antzeko zer edo zer. Jakina, atera kontuak, nik ez nuen entenditzen zer esaten ari zitzaidan ere, eta ez zitzaidan gustatu. Denboraren poderioz entenditu nuen.

Zer besterik ikasi zenuen aitona Quintínengandik?

Bada, aitona Quintín repentistarengandik baino gehiago ikasi nuen beste aitonarengandik. Armando Fernández zen, El guajiro del crucero, eta eragin handiagoa izan zuen nigan. Akordatzen naiz berarekin irteten nintzela, oso txikitan, guarandinga batean [herri arteko autobus txikitxo bat], eta mundu osoak agurtzen zuen. Autobusa gelditzen zen aldiro, inor autobusera igotzen zenero, matraka bera: “Hi, Armando! Esaguk zer edo zer!”. Eta aitona hamarrekoak egiten hasten zen, inprobisatzen. Aitak, bestalde, hamarrekoaren egitura erakutsi zidan, eta aitonarekin partekatu ahal izan nuen. Gerora jakin nuenez, aitona Armandok urte bat osoa eman zuen hamarrekotan hitz egiten, praktikatzeko asmoz. Pitzatua behar du, gero! Armando nahiz Quintín analfabeto xamarrak ziren, baina ahozko kultura aberatsaren jabe. Jenialtasun handiko jendea, talentu handikoak.

El conflicto de la lengua da interneteko bertsioan, baina El son de Abadiño izena eman diozu arestian. Kantu horretan ari zarela, zalantza egiten ote duzun irudi du pasarteren batean, baina ez da zalantza, inprobisazioa baino, ala?

Bai, bai, inprobisazio hutsa! Habanan grabatu nuen, hona etorri aurretik. Ez nuen larregiko astirik ere, eta horrelaxe atera zen. El son de Abadiño asko gustatu zaie abadiñoarrei. Kantuan ari nintzen eran, inprobisatzen ari nintzen. Ate adina maratila hor ere, ordea! Ni eginahalean inprobisatzen, eta musikariak berriz, nire kontra, entseatzen dugunak askotan ez duelako balio, eszenatokira irten eta aldatu egiten dudalako kantua, inprobisatu. “Izorra hadi!”, ezta? Askok inprobisatzen dute, entseatu ere egiten dugu, baina tragoa egin orduko, musa esnatzen zait eta orduantxe akabo!

Habanan jakin dugu zure berri, baina ez zara han jaioa.

Ez, Las Villas-Baez-en jaio nintzen, mapan azaldu ere egiten ez den herri txiki bat da, landa lurretan, uhartearen erdian bertan. Badu muino txiki bat, denda bat, eliza, eta taberna. Abadiño baino txikiagoa! Kar, kar, kar. 3 urte nituela eraman ninduten Habanara, baina Baezen nintzen udaro, oporretan, aitona-amonen artean.

Sukaldari ikasketak egin zenituen.

Bai, Sevillan graduatu nintzen.

Sevillako Unibertsitatean?

Ez! Habanako Sevilla Hotelean, kar, kar, kar. Gastronomia eta Turismo Eskola Hotel Sevilla du izena. Bost ikasturte egin nituen, eta sukalde chef graduatu nintzen 1989an. Eta lanean hasi nintzen, jatetxe luxuzko onetan: 1830, Quinta 16, Diplojoya, eta katedraleko patiokoan. Hantxe, behin, oilaskoak erre nituen, eta kito!

Oilaskoak erre zitzaizkizun?

Bai. Oilaskoak eta haragia erretzea zen nire lana. Ehunen bat oilasko erretzen nituen egunean; hogeita bost, aldiko. Labea berotzen nuen eta oilaskoak erretzen nituen. Eskatu ahala, berotu berri bat eman –bi minutu–, eta ateratzen nituen. Erre bitartean, sukaldetik saloira irteten nintzen, sukaldari jantzian, garbi-garbi, marakak eskuan eta kantari. Oso zen pintoreskoa, badakizu, sukaldaria kantuan. Egun malapartatu hura arte: kantatzera irten, eta, bitartean, oilaskoak kiskali ziren! Kalera. “Kubako sukaldari-oste txit ohoretsutik” bota ninduten, ni batere ohorerik gabe utzirik, kar, kar. Izorratu egin ninduten. Habanako malekoira joan nintzen orduan. 1995. urtea zen.

Eta malekoian?

Lehenengo, langileen jangela batean hasi nintzen lanean, baina aldiro malekoira jaisten nintzen, gauez, ordu txikiak arte. Handik, egunero, gosariak prestatzera joan behar izaten nuen langileen jangelara. Behin baino gehiagotan, nire emazte Leniak kuzinatzen zuen goizean, ni logurak txikitzen ailegatzen nintzen-eta: arroz zaku artean etzan eta egiten nuen lo. Leniari esker onik libratu nintzen ataka gaitzetik hainbat aldiz! Bizimodua atera behar zelako hasi nintzen malekoira, eta hantxe osatu nuen errepertorioa, hango historiak bilduta. Hainbat jende etortzen zitzaidan kantuan aditzera. Bertakoak ziren gehienak. Turista gutxi han orduan. Arranditsu jo zidaten txistu, eta zaratatsu txalotua izan nintzen malekoian. Gitarra hartuta joaten nintzen: “Nahi duzu kanturen bat kantatzea?”. “Zenbatean?”. “Ez, ez, nahi duzuna eman”. Eta Lágrimas negras kantatzen nuen, edo El Pumaren bat, eta gero: “Nahi duzu nire kantu bat kantatzea?”. Kantatzen nuen, eta batzuetan: “Kaka galanta zuan hori. Ez gehiago kantatu!”. Horrela, kar, kar. Edo alderantziz: “Besterenik ez kantatu niri. Kantatu heureak”. Horregatik esan dizut denetarik ezagutu nuela han, arrakastaren eztia eta porrotaren ozpina, biak.

Bizimodua ateratzeko lanak oraindik Habanan…

Bai, jakina! Habanan, eta malekoian bertan. Eta talentu asko dago. Sarri, telebistan erakusten dutena malekoikoa baino okerragoa da, txarragoa, eskasagoa. Trobadore bikainak daude malekoian, ikaragarri onak, aukeraren baten zain. Baina badakizu, aitapontekoa behar, bataiatzekotan! Ez alferrik esaten zuen Mikhail Gorbatxovek talentudunei lagundu behar zaiela, erdipurdikoak berez ailegatzen direlako.

Trobadore bikainak malekoian, trobadore zaitugu zu zeu ere.

Troba zahar tradizionalaren oinordetzat daukat neure burua. Sindo Garay bat esate baterako. Hiru ume zituen: utzi bi etxean bere andrezkoari, hartu bestea eskutik eta esan zion andrezkoari: “Zaindu niri bi umeok, Cuetora noa”. Eta hogei urte ibili zen Kuban barrena batetik bestera, noiz trenean, noiz itsasontzian, bizimodua atera nahian. Hori da trobadore izatea, kosta lain kosta kantuan! Troba berria iritsi zenean, elitizatu egin zen gauza. Pose bat ere izan zen. Edukiak aldatu ziren, eduki politiko eta ideologikoak, alegia. Kantuak algoritmo itxura hartu zuen, zeharo egituratua zen, lirismo hutsa. Horrek kalte egin zion, duda matazarik gabe.

Silvio Rodríguez, Pablo Milanés…

Ez da Silvio, Pablo edo Santiago Feliúren kasua. Hauek jakinaren gainean ari ziren. Beste batzuk, aldiz, nahastu egin ziren, talentu handikoak izanagatik ere. “Ilargia berde ageri…” esateko, egunkaria kontatzen zizuten, behiaren karena baino luzeagoko erretolika! Niri ez zait horrelakorik gustatzen, ogia ogi eta ardoa ardo gustatzen zait niri, nahiz eta lirismo handiko kantuak ere baditudan. El son de José-k, esaterako, José Lezama Lima gogoan hartuta egin nuen, eta Lezama Limak halakoxe hizkuntza du. Edo El ausente, Eugenio Flori-rena, nire lagun Martini eskaini diodan poema da, edo La Marina egunkariko kazetari eta idazle bikain izandakoari egindako Blues a Gastón Vaquero; poeta handia bera. Horietan lirismoaren bidetik jo dut, hizkuntza landuagoa darabilt, gustatzen zait, baina ez naiz horretan iaioa. Nirea umorea da, ziria!

Gauzak aldatzen ari dira Kuban? Badira hotsak: AEBek blokeoa bertan behera utziko ote duten eta hau eta hura.

Nik ez dut aldaketarik batere ikusi oraindik, baina ez dut uste makillaje hutsa denik ere, batzuek hori diote baina. Ikusiko dugu zer datorren. Dudarik gabe, blokeoa ez da aitzakia izango, inork ezin izango du blokeoa pagaburutzat hartu, kito da aitzakia hori, beti blokeoa. Hemendik atzera ezingo diogu errua blokeoari bota. Akordatuta dago jendea!