Debako hondartza hartu dugu abiapuntu. Autoa bertako aparkalekuan utzi eta ekialdera, Lapariko hondartza aldera jo dugu, izen bereko behatokira iristeko. Oinez bide laburra egin arren, metro gutxian denboran 115 milioi urte egin dugu atzera. Geoparkeko zuzendari zientifiko Asier Hilariok azaldu digu orduan itsaso tropikalak estaltzen zuela Geoparkeko eremua. Planetaren batez besteko tenperatura egungoa baino altuxeagoa zen orduan, eta egun Geoparkeak hartzen duen eremua tropikotik gertuago zegoen.

Sakonera txikiko itsaso horretan koralezko uharriak sortu ziren. Egungo Iberiar penintsula, artean uhartea, biratzen ari zen garai hartan, eta Bizkaiko Golkoa irekitzea eta arrakala sakonak sortzea eragin zuen horrek. Sakonune horietan metatu zen orain zapaltzen ari garen flysch beltza. Flyscha da Geoparkeko izarra, bisitari gehienak erakartzen dituena; Hilarioren hitzetan, “mapan kokatzen gaituena”. Gu, ordea, barnealdera begira gaude. Hondartzaren atzean Debako herri-gunea dago, eta atzerago Arno ingurua ikusten da. Hara goaz, duela milioika urteko koralezko uharrietara.

Karsta dastatzen

N-634 errepidea hartuta Mutrikura jo dugu eta handik GI-3562 errepideak Olatz auzora eraman gaitu, hogei bat minutuan. Koralak denbora luzeagoa behar izan zuen kareharri bihurtzeko, nola kareharri gogor baina disolbagarri horrek erliebe forma karstiko bereizgarriak eratzeko. Poljeak arroka karstikoan sortutako sakonune handiak dira, haran itxiak, eta Olatzekoa adibide nabarmena da.

Barnealdetik Añu eta Olatzgoikoa ibaiek bat egiten dute Olatzen, baina itsaso aldera begira jarri gara eta erliebeak ez du behera egiten, gora baizik, paradisu txiki isolatua osatuz. Izan ere, bi ibaietako urak Olatzen bertan, Kobaldeko sarbegi itzelean barrena, lur azpian sartzen dira. Kobalde ez dugu ikusten, landareek estaltzen dutelako, baina uraren burrunba entzutera hurbildu gara. Asier Hilario geologoak dio egokia litzatekeela etorkizunean sarbegiaren ingurua garbitzea eta plataforma moduko bat ipintzea. “Horrek bisitariak erakar ditzake”; gogoratu, Geoparkera hurbiltzen diren gehienak kostaldeko flyschera mugatzen dira.

Geoparkeak dagoeneko “Karsteko zaporeak” izeneko bisitaldi gidatua dauka antolatuta, Olatzeko inguruak ezagutarazteko. Bi ordu inguruko ibilbidean, paisaia karstikoaren elementuak ikusteaz gain, Goienetxe baserrian artaldea ikusi, gaztagintzan parte hartu eta gazta eta txakolina dastatzeko aukera dago.

Kalbaixoko baseliza

Añu eta Olatzgoikoa ibaien artean Basarte (442 m) mendia beste elementu karstiko baten adibide garbia da: pinakulua. Hilariok esan digu atzealdean mendia ez dagoela erabat bananduta, pinakulua ez dagoela erabat hustuta, baina Olatzetik begira piramide ia perfektua ikusten da. Gainazal horizontala pixkanaka disolbatuta sortzen dira pinakuluak eta klima tropikaleko ohiko modelatuak dira. Goiz hotz honetan, itzaleko zelaiak izotzak zurituta daude oraindik, eta elur arrastoak ere ikusten dira gailurretan; ez da erraza eremuaren iragan tropikala imajinatzea.

Berriro autoa hartu eta GI-3562 errepidean atzera eginez, Astigarribiara doan GI-3230tik jarraitu baino lehen, ezkerrera, Kalbaixoko ermitara doan bidexka hartu dugu. Flyschak eta karstak bat egiten dute ikuspegi  bikaineko kokagune honetan, ermitaren kanpoaldeko idi-probalekua flyscheko harriez egina baitago –1989an bildu zituzten Saturrarango hondartzan– eta arrastaka eramateko harriak, aldiz, karsteko kareharri estimatuaz.

Lasturko poljea

Ermitatik jaitsi eta GI-3562an bide laburra daukagu GI-3230 errepideko bidegurutzera iritsi bitartean. Eskuinera joko dugu hor, Lastur aldera. Lasturko poljera iritsi baino lehen, Astigarribian, pinakuluak, konikoak nahiz esfera erdi itxurakoak, oso nabarmenak dira, Basartekoa bezala artadi bikainez estaliak, tapizatuak, baita neguan ere, hosto iraunkorreko espeziea baita. Mediterraneoko zuhaitz tipikoa, Kantauriko isurialdean ere ohikoa da artea, hau bezalako kareharrizko lurzoru malkartsuetara ederki moldatzen baita.

N-634aren bidegurutzera iristean, Debara jo ordez, GI-3293 errepidea hartuko dugu Lasturrera. Bide bihurrian behera Lasturko poljean sartu gara. Olatzeko poljea eliptikoa da, biribila ia, baina Lasturkoa luzeagoa da, ohikoagoa. Haranaren hasieran egin dugu geldialdia, bertatik polje osoa ikusteaz gain, dolinak hautemateko toki aproposa baita. Lurrazaleko urek maila freatikoa bilatzeko joera dute beti. Bidean kareharria disolbatzen dute eta hala eratzen dira dolinak, inbutu moduko sakonune txikiak. Beste elementu karstiko batzuen oinarri dira, gainera; dolinak handitzen diren heinean, bata bestearekin elkartzen dira eta horrela sortzen dira poljeak, eta dolina artean geratzen diren ertzek, aldiz, elkartu eta pinakuluak sortzen dituzte.

Errotak lur gainean, kobazuloak azpian

Bidean aurrera egin eta bizpahiru minutuan Plazaolako errotek berriro gelditzeko eskatu digute. Gaztañadi errekako urak mugitzen dituen irin-errotak burdinolak ziren jatorriz, 1335eko erregistroen arabera. Burdingintzak errentagarritasuna galdu ahala, ola asko errota bihurtu ziren eta bailarako nekazariek hara eramaten zituzten artaleak, bertan eho eta irina lortzeko.

Berriro ere nabarmen geratu da inguru hau taxutzeko urak duen garrantzia. Eta, uraz gain, giza jarduerek ere eragina dutela agerian uzten dute errota hauek,  Kalbaixon ikusi ditugun inguruko harrobietako harriek bezala.    

Baina gizakiek hemen utzitako ondare preziatuena ez dugu ikusiko, lur gainean gauden bitartean behintzat. Gainazala ez ezik urak lur azpia ere zizelkatu baitu. Kareharri gogorrena erraz disolbatzen du urak eta, denboraren joanean, kobazulo eta konduktu konplexuak sorrarazten ditu lurpean. Goi Paleolitoan kobazulo horiek bizileku aproposa ziren gizakientzat, are gehiago kostaldetik hain hurbil egonda.

“Dordoina txikia”

Karst honetan gizakiek okupatutako 40tik gora kobazulo daude. “Egia da Geoparkeko flyscha bezalakorik ez dagoela munduan”, dio Asier Hilariok, “baina karsta gure Dordoina txikia da”. Besteak beste, Ekaingo horma-irudiak edo Praileaitzeko lepokoak horren froga dira.

Lasturreko haranetik irten eta Endoiara egin dugu GI-3292 errepidea hartuta, Izarraitzen gailur zuritua lagun. Geoparkearen mugan amaitu dugu ibilbidea. Alde batean Zestoa dugu, eta bertan Ekain Berri. Beste aldean Deba eta Ekain zaharra. Zaharra, gizakion ikuspegitik, 15.000 urte huskeria baitira egin berri dugun milioika urteko bide geologikoan. n